180) سوره قیامت (75) آیه 9 وَ جُمِعَ الشَّمْسُ وَ الْ
بسم الله الرحمن الرحیم
180) سوره قیامت (75) آیه 9
وَ جُمِعَ الشَّمْسُ وَ الْقَمَرُ
ترجمه
و خورشید و ماه جمع شدند،
نکات نحوی[1]
حدیث
1) از امیرالمومنین ع درباره این آیه روایت شده است:
آن دو را در نور حجاب قرار می دهند.
[تفسیر] بحر العلوم (للسمرقندی، قرن4)، ج3، ص522 ؛ البحر المحیط، ج10، ص346
روى علی بن أبی طالب، - رضی الله عنه- أنه قال: یجعلان فی نور الحجاب.
2) از امام صادق ع در مورد بهشت حضرت آدم ع سوال شد.
فرمودند: بهشتی بود از بهشتهای دنیا که خورشید و ماه در آن طلوع میکند، و اگر از بهشتهای آخرت بود هیچگاه تا ابد از آن خارج نمیشد.
الکافی، ج3، ص247
عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِیهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِی نَصْرٍ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ مُیَسِّرٍ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع عَنْ جَنَّةِ آدَمَ ع فَقَالَ جَنَّةٌ مِنْ جِنَانِ الدُّنْیَا تَطْلُعُ فِیهَا الشَّمْسُ وَ الْقَمَرُ وَ لَوْ کَانَتْ مِنْ جِنَانِ الْآخِرَةِ مَا خَرَجَ مِنْهَا أَبَداً.[2]
تدبر
1) «وَ جُمِعَ الشَّمْسُ وَ الْقَمَرُ»:
یکی از علائم قیامت این است که «و خورشید و ماه جمع میشوند». جمع شدن آنها به چه معناست؟ مفسران نظراتی دادهاند مانند اینکه به هم دیگر برخورد میکنند و متلاشی میشوند؛ اینکه هر دو مانند هم بینور میشوند؛ و ... . اما آنچه مسلم است این است که دیگر نظام عادی طبیعی که مبنای محاسبات ما بود کاملا به هم خورده، و دیگر ماه و خورشیدی که بخواهد از خود نوری دهد در کار نخواهد بود؛ چنانکه در حدیث1 از این وضعیت، به قرار گرفتن آن دو در نور حجاب تعبیر شده؛ و در حدیث2 نیز، طلوع ماه و خورشید در بهشت آدم را، علامتی بر اینکه آن بهشت از جنس بهشتهای اخروی نیست، دانسته است.
2) «وَ جُمِعَ الشَّمْسُ وَ الْقَمَرُ»
این آیه از آیاتی است که به بهترین وجه، برچیده شدن نظام زمانی و برنامهریزی دنیوی را نشان میدهد. چون محاسبات زمانی ما عموما به نحوی به ماه و خورشید و جدایی این دو از هم برمیگردد.
توضیح تخصصی
به نظر میرسد حرکت زمین و نسبتی که با ماه و خورشید برقرار میکند، مهمترین مبنای محاسبات زمانی ماست (روز، ماه، سال، و حتی ساعات شبانهروز)؛ و میدانیم ماه به دور زمین میگردد و زمین به دور خورشید؛ اکنون وقتی این دو (که یکی زمین به دورش میگردد و دیگری او به دور زمین میگردد) با هم جمع شوند، یعنی آن چیزی که به دور زمین میگردید، در همان حال قرار است که زمین به دورش بگردد؛ و این به هم ریختن کامل نظام زمانی ما را نشان میدهد. پس این بیان، بیانی بسیار دقیق در پاسخ به سوال آن کسی است که «میپرسد روز قیامت چه موقع است» زیرا او در این نظام زمانی سوال خود را مطرح میکند و این آیه بخوبی نشان میدهد که این نظام زمانی کاملا به هم می خورد و لذا سوال او سوال بیمعنایی است.
3) «وَ جُمِعَ الشَّمْسُ وَ الْقَمَرُ» در تدبر 2 تبیین شد که این آیه از آیاتی است که به بهترین وجه، برچیده شدن نظام زمانی و برنامهریزی دنیوی را نشان میدهد.
اکنون اگر متوجه نقش زمان در فهم ما از خود و پیرامون خود باشیم، شاید تا حدودی به یکی از زوایای این مساله که چرا انسان در قیامت این اندازه همه معرفتهایش و نظامهای محاسباتیش به هم میریزد، پی ببریم.
4) «وَ جُمِعَ الشَّمْسُ وَ الْقَمَرُ»
در برخی روایات، شمس و قمر به ترتیب به پیامبر ص و امیرالمومنین ع تأویل شده است. (چنانکه شیخ صدوق در کتاب معانیالاخبار ص114-115 بابی با عنوان «معرفت شمس و قمر» باز کرده و روایاتی با همین معنا آورده است)[3]
شاید یکی از تأویلات این آیه همان مضمونی باشد که در حدیث ثقلین و احادیث دیگر آمده که امیرالمومنین ع در قیامت در کنار حوض کوثر به پیامبر ملحق میشود؛ و با توجه به اینکه آخرت، باطن دنیاست، معلوم میشود که این شمس و قمری که در دنیا عدهای آنها را جدا میدانستند و به یکی ایمان آورده و دیگری را انکار میکردهاند واقعا از هم جدا نیستند.[4]
مورد زیر را در کانال نگذاشتم
5) «وَ جُمِعَ الشَّمْسُ وَ الْقَمَرُ»
قیامت مظهر قهاریت خداوند است که دیگر هیچکس هیچکارهای نیست و هیچ چیز از خود هیچ ندارد و همه ذاتیات و روابطی که ما در دنیا برای اشیاء معتقد بودهایم، همگی به اذن و عنایت خداوند بوده است. شاید به همین جهت است که در اوصاف قیامت، همواره هر صفت و رابطهای که ما درباره خود اشیاء معتقد بودهایم کاملا برعکس معرفی میشود. (جلسه178، تدبر2) ما نظام دنیای خود را بر اساس جدایی ماه و خورشید میدانیم، اما در وصف قیامت گفته میشود که این دو با هم جمع میشوند.
[1] . با اینکه کلمه «شمس» مونث است چرا فعل «جمع» مذکر آمده است؟
نحاس چنین میگوید:
یقال: الشّمس مؤنثة بلا اختلاف فکیف لم یقل، وجمعت ففی هذا أجوبة منها أن التقدیر وجمع بین الشمس والقمر فحمل التذکیر على بین، وقیل: لما کان وجمع الشمس لا یتمّ به الکلام حتى یقال: والقمر وکان القمر مذکّرا کان المعنى جمعا فوجب أن یذکر فعلهما فی التقدیم کما یکون فی التأخیر. وأولى ما قیل فیه قول الکسائی، قال: المعنى: وجمع النوران أی الضیاءان وفی موضع آخر: فَلَمَّا رَأَى الشَّمْسَ بازِغَةً قالَ هذا رَبِّی [الأنعام: 78] وأما محمد بن یزید فیقول: هذا کلّه تأنیث غیر حقیقی لأنه لم یؤنّث للفرق بین شیء وشیء فلک تذکیره لأنه بمعنى شخص وشیء. (إعراب القرآن، ج5، ص53)
و ابنشهر آشوب چنین میگوید:
قوله سبحانه- وَ جُمِعَ الشَّمْسُ وَ الْقَمَرُ إنما ذکر جمع لأن کل اسم لا یکون فیه علم التأنیث یجوز تأنیثه على معنى اللفظ و قال بعضهم إنما عنى بالتذکیر الضوء. (متشابه القرآن و مختلفه، ج2، ص241)
سمرقندی می گوید:
إنما قال: وجمع الشمس والقمر، ولم یقل وجمعت، لأن المؤنث والمذکر إذا اجتمعا، فالغلبة للمذکر ([تفسیر] بحر العلوم، ج3، ص522)
[2] در برخی روایات، جمع شمس و قمر را مربوط به ظهور دانستهاند که البته در همان روایت هم معلوم است که ظهور به عنوان مقدمه حشر مد نظر بوده است مثلا در دیدار علی بن ابراهیم مهزیار با امام زمان (که ظاهرا در غیبت صغری بوده): الغیبة (للطوسی)، ص266
وَ أَخْبَرَنَا جَمَاعَةٌ عَنِ التَّلَّعُکْبَرِیِّ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ عَلِیٍّ الرَّازِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ عَنْ رَجُلٍ ذَکَرَ أَنَّهُ مِنْ أَهْلِ قَزْوِینَ لَمْ یَذْکُرِ اسْمَهُ عَنْ حَبِیبِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ یُونُسَ بْنِ شَاذَانَ الصَّنْعَانِیِّ قَالَ: دَخَلْتُ عَلَى عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ بْنِ مَهْزِیَارَ الْأَهْوَازِیِّ فَسَأَلْتُهُ عَنْ آلِ أَبِی مُحَمَّدٍ ع فَقَال...
فَقُلْتُ سَیِّدِی لَقَدْ بَعُدَ الْوَطَنُ وَ طَالَ الْمَطْلَبُ فَقَالَ یَا ابْنَ الْمَازِیَارِ أَبِی أَبُو مُحَمَّدٍ عَهِدَ إِلَیَّ أَنْ لَا أُجَاوِرَ قَوْماً «غَضِبَ اللَّهُ عَلَیْهِمْ وَ لَعَنَهُمْ» وَ لَهُمُ الْخِزْیُ فِی الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ وَ لَهُمْ عَذَابٌ أَلِیمٌ وَ أَمَرَنِی أَنْ لَا أَسْکُنَ مِنَ الْجِبَالِ إِلَّا وَعْرَهَا وَ مِنَ الْبِلَادِ إِلَّا عَفْرَهَا وَ اللَّهُ مَوْلَاکُمْ أَظْهَرَ التَّقِیَّةَ فَوَکَلَهَا بِی فَأَنَا فِی التَّقِیَّةِ إِلَى یَوْمٍ یُؤْذَنُ لِی فَأَخْرُجُ فَقُلْتُ یَا سَیِّدِی مَتَى یَکُونُ هَذَا الْأَمْرُ فَقَالَ إِذَا حِیلَ بَیْنَکُمْ وَ بَیْنَ سَبِیلِ الْکَعْبَةِ وَ اجْتَمَعَ الشَّمْسُ وَ الْقَمَرُ وَ اسْتَدَارَ بِهِمَا الْکَوَاکِبُ وَ النُّجُوم ُ فَقُلْتُ مَتَى یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ فَقَالَ لِی فِی سَنَةِ کَذَا وَ کَذَا تَخْرُجُ دَابَّةُ الْأَرْضِ [مِنْ] بَیْنِ الصَّفَا وَ الْمَرْوَةِ وَ مَعَهُ عَصَا مُوسَى وَ خَاتَمُ سُلَیْمَانَ یَسُوقُ النَّاسَ إِلَى الْمَحْشَر
[3] . حَدَّثَنَا أَبُو الْحَسَنِ مُحَمَّدُ بْنُ عَمْرِو بْنِ عَلِیِّ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الْبَصْرِیُّ قَالَ حَدَّثَنَا أَبُو بَکْرٍ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ عَلِیٍّ الْکَرْخِیُّ قَالَ حَدَّثَنَا أَبُو بَکْرٍ مُحَمَّدُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ قَالَ حَدَّثَنَا أَبِی قَالَ حَدَّثَنَا عَبْدُ الرَّزَّاقِ الصَّنْعَانِیُّ قَالَ حَدَّثَنَا مَعْمَرٌ عَنِ الزُّهْرِیِّ عَنْ أَنَسِ بْنِ مَالِکٍ قَالَ: صَلَّى رَسُولُ اللَّهِ ص صَلَاةَ الْفَجْرِ فَلَمَّا انْفَتَلَ مِنْ صَلَاتِهِ أَقْبَلَ عَلَیْنَا بِوَجْهِهِ الْکَرِیمِ عَلَى اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ ثُمَّ قَالَ مَعَاشِرَ النَّاسِ مَنِ افْتَقَدَ الشَّمْسَ فَلْیَسْتَمْسِکْ بِالْقَمَرِ وَ مَنِ افْتَقَدَ الْقَمَرَ فَلْیَسْتَمْسِکْ بِالزُّهَرَةِ فَمَنِ افْتَقَدَ الزُّهَرَةَ فَلْیَسْتَمْسِکْ بِالْفَرْقَدَیْنِ ثُمَّ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص أَنَا الشَّمْسُ وَ عَلِیٌّ الْقَمَرُ وَ فَاطِمَةُ الزُّهَرَةُ وَ الْحَسَنُ وَ الْحُسَیْنُ الْفَرْقَدَانِ وَ کِتَابُ اللَّهِ لَا یَفْتَرِقَانِ حَتَّى یَرِدَا عَلَیَّ الْحَوْضَ.
2- حَدَّثَنَا أَبُو الْحَسَنِ مُحَمَّدُ بْنُ عَمْرٍو الْبَصْرِیُّ قَالَ حَدَّثَنَا أَبُو الْقَاسِمِ نَصْرُ بْنُ الْحُسَیْنِ الصَّفَّارُ النَّهَاوَنْدِیُّ بِهَا قَالَ حَدَّثَنَا أَبُو الْفَرَجِ أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ خُوزِیٍّ السَّامِرِیُّ قَالَ حَدَّثَنَا أَبُو بَکْرٍ الْقَاسِمُ بْنُ إِبْرَاهِیمَ الْقَنْطَرِیُّ قَالَ حَدَّثَنَا إِبْرَاهِیمُ بْنُ خَالِدٍ الْحُلْوَانِیُّ قَالَ حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ خَلَفٍ الْعَسْقَلَانِیُّ قَالَ حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ السَّرِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْمُنْکَدِرِ عَنْ جَابِرِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص اقْتَدُوا بِالشَّمْسِ فَإِذَا غَابَتِ الشَّمْسُ فَاقْتَدُوا بِالْقَمَرِ فَإِذَا غَابَ الْقَمَرُ فَاقْتَدُوا بِالزُّهَرَةِ فَإِذَا غَابَتِ الزُّهَرَةُ فَاقْتَدُوا بِالْفَرْقَدَیْنِ فَقَالُوا یَا رَسُولَ اللَّهِ فَمَا الشَّمْسُ وَ مَا الْقَمَرُ وَ مَا الزُّهَرَةُ وَ مَا الْفَرْقَدَانِ فَقَالَ أَنَا الشَّمْسُ وَ عَلِیٌّ الْقَمَرُ وَ الزُّهَرَةُ فَاطِمَةُ وَ الْفَرْقَدَانِ الْحَسَنُ وَ الْحُسَیْنُ
- حَدَّثَنَا أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الرَّحْمَنِ الْمُقْرِی قَالَ حَدَّثَنَا أَبُو الْحَسَنِ عَلِیُّ بْنُ الْحَسَنِ بْنِ بُنْدَارَ قَالَ حَدَّثَنَا أَبُو الْحَسَنِ بْنُ حیسون [حَیُّونٍ] قَالَ حَدَّثَنَا الْقَاسِمُ بْنُ إِبْرَاهِیمَ قَالَ حَدَّثَنَا إِبْرَاهِیمُ بْنُ خَالِدٍ الْوَاسِطِیُّ قَالَ حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ خَلَفٍ قَالَ حَدَّثَنَا عَبْدُ اللَّهِ بْنُ السَّرِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْمُنْکَدِرِ عَنْ جَابِرِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ رَسُولِ اللَّهِ ص أَنَّهُ قَالَ: اقْتَدُوا بِالشَّمْسِ وَ ذَکَرَ الْحَدِیثَ مِثْلَهُ سَوَاءً.
3- حَدَّثَنَا أَبُو عَلِیٍّ أَحْمَدُ بْنُ أَبِی جَعْفَرٍ الْبَیْهَقِیُّ قَالَ حَدَّثَنَا عَلِیُّ بْنُ جَعْفَرٍ الْمَدِینِیُّ قَالَ حَدَّثَنَا أَبُو جَعْفَرٍ الْمُحَارِبِیُّ قَالَ حَدَّثَنَا ظَهِیرُ بْنُ صَالِحٍ الْعَمْرِیُّ قَالَ حَدَّثَنَا یَحْیَى بْنُ تَمِیمٍ قَالَ أَخْبَرَنَا الْمُعْتَمِرُ بْنُ سُلَیْمَانَ عَنْ أَبِیهِ عَنْ یَزِیدَ الرَّقَاشِیِّ عَنْ أَنَسِ بْنِ مَالِکٍ قَالَ: صَلَّى بِنَا رَسُولُ اللَّهِ ص صَلَاةَ الْفَجْرِ فَلَمَّا انْفَتَلَ مِنْ صَلَاتِهِ أَقْبَلَ عَلَیْنَا بِوَجْهِهِ الْکَرِیمِ فَقَالَ مَعَاشِرَ النَّاسِ مَنِ افْتَقَدَ الشَّمْسَ فَلْیَسْتَمْسِکْ بِالْقَمَرِ وَ مَنِ افْتَقَدَ الْقَمَرَ فَلْیَسْتَمْسِکْ بِالزُّهَرَةِ وَ مَنِ افْتَقَدَ الزُّهَرَةَ فَلْیَسْتَمْسِکْ بِالْفَرْقَدَیْنِ قِیلَ یَا رَسُولَ اللَّهِ مَا الشَّمْسُ وَ الْقَمَرُ وَ الزُّهَرَةُ وَ الْفَرْقَدَانِ قَالَ أَنَا الشَّمْسُ وَ عَلِیٌّ الْقَمَرُ وَ فَاطِمَةُ الزُّهَرَةُ وَ الْحَسَنُ وَ الْحُسَیْنُ الْفَرْقَدَانِ وَ کِتَابُ اللَّهِ لَا یَفْتَرِقَانِ حَتَّى یَرِدَا عَلَیَّ الْحَوض
[4] .البته در روایات این دو کلمه شمس و قمر گاه به مخالفان اهل بیت هم اطلاق شده است که جمع آمدن آنها هم در آنجا کاملا واضح است. مثلا: الصراط المستقیم إلى مستحقی التقدیم، ج3، ص40
أبو الحسن فی قوله وَ جُمِعَ الشَّمْسُ وَ الْقَمَرُ الشمس الأول و القمر الثانی و قال الشَّمْسُ وَ الْقَمَرُ بِحُسْبانٍ أی هما یعذبان