178) سوره قیامت (75) آیه 7 فَإِذا بَرِقَ الْبَصَرُ
بسم الله الرحمن الرحیم
178) سوره قیامت (75) آیه 7
فَإِذا بَرِقَ الْبَصَرُ
ترجمه
پس، آن هنگام که دیده [از شدت ترس] خیره شد.
نکات ترجمه
«بَرِقَ» این کلمه را جزء کلمات «مُعَرَّب» دانسته‌اند (یعنی از زبان دیگری وارد زبان عربی شده است)[1] که در زبان عربی در مورد هر چیزی به کار می‌رود که بدرخشد (تلألؤ) (کتاب العین، ج5، ص156) و برخی توضیح داده‌اند که پرتوافکنی (لمعان)ی است که با شدت و فشار همراه باشد (التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، ج1، ص256). این واژه وقتی در مورد دیدگان به کار رود، بیانگر حالتی است که شخص دچار اضطراب شود، و چشم درون حدقه به گردش افتد (مفردات ألفاظ القرآن، ص119) ویا مبهوت و خیره بماند، گویی از شدت توجه، برقی از آن به بیرون می‌جهد و برنمی‌گردد[2] (کتاب العین، ج5، ص222)
[توضیح: برای دیدن، صرفاً باز بودن چشم کافی نیست، بلکه باید توجهی به بیرون بیندازیم. گذشتگان این توجه افکندن را به خروج نور از چشم تعبیر می‌کردند که انسان باید توجه بکند و بعد این نور در اثر برخورد با شیء خارجی به شخص برگردد تا دیدن میسر شود؛ و ظاهرا «برق البصر» یعنی این نور چنان بیرون بزند که چشم بدرخشد و گویی برقی از دیده ساطع شد که دیگر برنمی‌گردد][3]
حدیث
1) امیرالمومنین در فرازی از خطبه 195 نهج‌البلاغه فرموده‌اند:
بندگان خدا شما را سفارش مىکنم به تقوای الهی، که مهارکننده است و مایه استواری. پس به ریسمان‌های آن درآویزید و به حقایق آن پناه برید، تا شما را به زندگى خوشى که نهان است، و اقامتگاه‌هاى فراخ، و پناهگاه‌هاى استوار، و منزلگاه‌هاى پر عزّت و اعتبار رساند، در روزى که دیده‌ها خیره گردد و همه جا تار، و رمههاى اشتران بى‌نگاهدار؛ و «در صور دمیده شود»، پس هر جانى برآید از تن، و هر زبانى لال شود از گفتن. و کوههاى سرکشیده، و سنگهاى سخت و استوار خوار شود؛ چنانکه سنگ سخت، سرابى شود لرزان، و سنگستانها زمینی شوند هموار، بی‌هیچ پستى و بلندى‌ای در آن. پس نه میانجی‌ای که در کنار آید، و نه دوستى که به کار آید، و نه پوزشی که بلا بگرداند.
نهج‌البلاغه، خطبه195
... أُوصِیکُمْ عِبَادَ اللَّهِ بِتَقْوَى اللَّهِ فَإِنَّهَا الزِّمَامُ وَ الْقِوَامُ فَتَمَسَّکُوا بِوَثَائِقِهَا وَ اعْتَصِمُوا بِحَقَائِقِهَا تَؤُلْ بِکُمْ إِلَى أَکْنَانِ الدَّعَةِ وَ أَوْطَانِ السَّعَةِ وَ مَعَاقِلِ الْحِرْزِ وَ مَنَازِلِ الْعِزِّ فِی یَوْمٍ تَشْخَصُ فِیهِ الْأَبْصارُ وَ تُظْلِمُ لَهُ الْأَقْطَارُ وَ تُعَطَّلُ فِیهِ صُرُومُ الْعِشَارِ وَ «یُنْفَخُ فِی الصُّورِ» فَتَزْهَقُ کُلُّ مُهْجَةٍ وَ تَبْکُمُ کُلُّ لَهْجَةٍ وَ تَذِلُّ الشُّمُّ الشَّوَامِخُ وَ الصُّمُّ الرَّوَاسِخُ فَیَصِیرُ صَلْدُهَا سَرَاباً رَقْرَقاً وَ مَعْهَدُهَا قَاعاً سَمْلَقاً فَلَا شَفِیعٌ یَشْفَعُ وَ لَا حَمِیمٌ یَنْفَعُ وَ لَا مَعْذِرَةٌ تَدْفَع.
2) امیرالمومنین ع روزی خطبه می‌خواند و اصحابش را موعظه می‌کرد و در فرازی از آن فرمود:
ای کم حیاء! ای که اهل غفلت و رویگردانی هستی، بشنو از کسی که اهل وعظ و شناساندن است:
روز حشر را روز عرضه کردن و سوال، و بخشش و انتقام، قرار داد،
روزی که اعمال جمیع خلایق بدان برمی‌گردد، و همه گناهان در آن بازشماری می‌شود،
روزی که حدقه چشم‌ها آب می‌شود، و زنان حامله آنچه در شکمشان است می‌اندازند، و بین هرکس و محبوبش فاصله می‌افتد، و هول و هراسش عقل هر عاقلی را حیران سازد،
هنگامی که زمین بعد از اینکه خوب آباد شده بود، به تغیّر و بدحالی افتد، و بعد از شکفتن شگفتی‌آورش به جانب پوسیدگی و اضمحلال رود [یا: بعد از روی خوش نشان دادن به خلائق، موضع خود را در قبال آنها عوض می‌کند]، از معادن غیب، بارهای سنگینش را بیرون می‌آورد و آنچه بر خود حمل می کرده را به جانب خدا می‌راند؛
روزی که دیگر هیچ کوششی سودی نمی‌دهد وقتی که با آن هول و هراس شدید مواجه می‌شوند و به زانو درمی‌آیند، و مجرمان از سیمایشان شناخته می‌شوند و جرمشان آشکار می‌شود، و قبرها بعد از مدتها بر جای خود بودن، شکافته می‌شوند، و همگان خلع سلاح شده، تسلیم خداوند می‌شوند، و از آخرت پرده‌اش کنار می‌رود، و برای خلق، خبرهایش آشکار می‌گردد،
پس «زمین تکان می‌خورد چه تکانی» (فجر/21)،
و برای آن امری که از آن خواسته شده امتداد می‌یابد چه امتدادیافتنی،
و همگان با به سوی خدا سوق داده می‌شوند با چه شدت و حدتی،
و خلایق به جانب محشر یورش می‌برد چه یورش بردنی،
و مجرمان به پشت سر خود رانده می‌شوند چه رانده شدنی،
وای بر تو ای انسان، کار جدی و دشوار می‌شود با چه جدیتی و چه جدیتی، و به حساب نزدیک می‌شوند یکی یکی،
و [امر] پروردگارت و ملائکه می‌آیند صف به صف، و از آنچه انجام داده‌اند سوال می‌شود حرف به حرف،
پس می‌آورندشان در حالی که بدنها عریان است، دیده‌ها ترسان است،
پیش رویشان حساب است و پشت سرشان جهنم،
نعره‌هایش را می‌شنوند و شعله‌هایش را می‌بینند،
نه یاری می‌یابند و نه ولیّ‌ای که آنها را از ذلت برهاند،
پس شتابان به سوی مواقف حشر می‌دوند،
و سوق داده می‌شوند چه سوق داده‌شدنی،
پس «آسمانها به دست او درهم پیچیده شده» (زمر/67) «همانند طوماری درهم پیچیده» (انبیاء/104)،
و بندگان بر روی صراطند، در حالی که دلهایشان لرزان است، گمان می‌کنند که جان سالم به در نمی‌برند، «و به آنها اجازه داده نمی‌شود که سخن بگویند» (مرسلات/36) و از آنها قبول نمی‌شود که عذری بیاورند،
بر دهانهایشان مهر زده شده، و دستان و پاهایشان بدانچه انجام دادند به سخن درمی‌آیند.
وای از آن لحظه - که دشواری‌اش بر دل، همچون خاری در گلوست- آن هنگامی که بین دو گروه جدایی می‌افکنند «گروهی در بهشت و گروهی در شعله‌های آتش» (شوری/7)،
از چنین چیزی باید که فرار کنند فرارکنندگان، و وقتی که سرای آخرت هست باید که برای آن کار کنند کارگزاران.
الأمالی (للطوسی)، ص654
أَخْبَرَنَا الْحُسَیْنُ بْنُ عُبَیْدِ اللَّهِ، عَنْ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ مُحَمَّدٍ الْعَلَوِیِّ، قَالَ: حَدَّثَنِی مُحَمَّدُ بْنُ مُوسَى الرَّقِّیُّ، قَالَ: حَدَّثَنَا عَلِیُّ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِی الْقَاسِمِ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ الْبَرْقِیِّ، عَنْ عَبْدِ الْعَظِیمِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الْحَسَنِیِّ، عَنْ أَبِیهِ، عَنْ أَبَانٍ مَوْلَى زَیْدِ بْنِ عَلِیٍّ، عَنْ عَاصِمِ بْنِ بَهْدَلَةَ، عَنْ شُرَیْحٍ الْقَاضِی، قَالَ: قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ (عَلَیْهِ السَّلَامُ) لِأَصْحَابِهِ یَوْماً وَ هُوَ یَعِظُهُمْ: ...
یَا قَلِیلَ الْحَیَاءِ، اسْمَعْ یَا ذَا الْغَفْلَةِ وَ التَّصْرِیفِ، مِنْ ذِی الْوَعْظِ وَ التَّعْرِیفِ،
جَعَلَ یَوْمَ الْحَشْرِ یَوْمَ الْعَرْضَ وَ السُّؤَالِ، وَ الْحِبَاءِ وَ النَّکَالِ،
یَوْمَ تُقْلَبُ إِلَیْهِ أَعْمَالُ الْأَنَامِ، وَ تُحْصَى فِیهِ جَمِیعُ الْآثَامِ،
یَوْمَ تَذُوبُ مِنَ النُّفُوسِ أَحْدَاقُ عُیُونِهَا، وَ تَضَعَ الْحَوَامِلُ مَا فِی بُطُونِهَا، وَ یُفَرَّقُ بَیْنَ کُلِّ نَفْسٍ وَ حَبِیبِهَا، وَ یَحَارُ فِی تِلْکَ الْأَهْوَالِ عَقْلُ لَبِیبِهَا،
إِذْ تَنَکَّرَتِ الْأَرْضُ بَعْدَ حُسْنِ عِمَارَتِهَا، وَ تَبَدَّلَتْ بِالْخَلْقِ بَعْدَ أَنِیقِ زَهْرَتِهَا، أَخْرَجَتْ مِنْ مَعَادِنِ الْغَیْبِ أَثْقَالَهَا، وَ نُفِّضَتْ إِلَى اللَّهِ أَحْمَالُهَا،
یَوْمَ لَا یَنْفَعُ الْجَدُّ إِذْ عَایَنُوا الْهَوْلَ الشَّدِیدَ فَاسْتَکَانُوا، وَ عُرِفَ الْمُجْرِمُونَ بِسِیمَاهُمْ فَاسْتَبَانُوا،
فَانْشَقَّتِ الْقُبُورُ بَعْدَ طُولِ انْطِبَاقِهَا، وَ اسْتَسْلَمَتِ النُّفُوسُ إِلَى اللَّهِ بِأَسْبَابِهَا، کُشِفَ عَنِ الْآخِرَةِ غِطَاؤُهَا، وَ ظَهَرَ لِلْخَلْقِ أَنْبَاؤُهَا،
فـَ«دُکَّتِ الْأَرْضُ دَکًّا دَکًّا»،
وَ مُدَّتْ لِأَمْرٍ یُرَادُ بِهَا مَدّاً مَدّاً،
وَ اشْتَدَّ الْمُثَارُونَ إِلَى اللَّهِ شَدّاً شَدّاً،
وَ تَزَاحَفَتِ الْخَلَائِقُ إِلَى الْمَحْشَرِ زَحْفاً زَحْفاً،
وَ رُدَّ الْمُجْرِمُونَ عَلَى الْأَعْقَابِ رَدّاً رَدّاً،
وَ جَدَّ الْأَمْرُ- وَیْحَکَ یَا إِنْسَانُ- جَدّاً جَدّاً،
وَ قُرِّبُوا لِلْحِسَابِ فَرْداً فَرْداً،
«وَ جاءَ رَبُّکَ وَ الْمَلَکُ صَفًّا صَفًّا»،
یَسْأَلُهُمْ عَمَّا عَمِلُوا حَرْفاً حَرْفاً،
فَجِیءَ بِهِمْ عُرَاةَ الْأَبْدَانِ، خُشَّعاً أَبْصارُهُمْ،
أَمَامَهُمُ الْحِسَابُ، وَ مِنْ وَرائِهِمْ جَهَنَّمُ،
یَسْمَعُونَ زَفِیرَهَا، وَ یَرَوْنَ سَعِیرَهَا،
فَلَمْ یَجِدُوا نَاصِراً وَ لَا وَلِیّاً یُجِیرُهُمْ مِنَ الذُّلِّ،
فَهُمْ یَعْدُونَ سِرَاعاً إِلَى مَوَاقِفِ الْحَشْرِ، یُسَاقُونَ سَوْقاً،
فَـ«السَّماواتُ مَطْوِیَّاتٌ بِیَمِینِهِ» «کَطَیِّ السِّجِلِّ لِلْکُتُبِ»،
وَ الْعِبَادُ عَلَى الصِّرَاطِ وَجِلَتْ قُلُوبُهُمْ، یَظُنُّونَ أَنَّهُمْ لَا یَسْلَمُونَ، «وَ لا یُؤْذَنُ لَهُمْ فَیَتَکَلَّمُونَ»، وَ لَا یُقْبَلُ مِنْهُمْ فَیَعْتَذِرُونَ، قَدْ خُتِمَ عَلَى أَفْوَاهِهِمْ، وَ اسْتُنْطِقَتْ أَیْدِیهِمْ وَ أَرْجُلُهُمْ بِما کانُوا یَعْمَلُونَ.
یَا لَهَا مِنْ سَاعَةٍ مَا أَشْجَى مَوَاقِعَهَا مِنَ الْقُلُوبِ حِینَ مِیزَ بَیْنَ الْفَرِیقَیْنِ! «فَرِیقٌ فِی الْجَنَّةِ وَ فَرِیقٌ فِی السَّعِیرِ»،
مِنْ مِثْلِ هَذَا فَلْیَهْرَبِ الْهَارِبُونَ، إِذَا کَانَتِ الدَّارُ الْآخِرَةُ لَهَا یَعْمَلُ الْعَامِلُونَ.
تدبر
1) «فَإِذا بَرِقَ الْبَصَرُ»:
«می‌پرسد که روز قیامت چه موقع است؟» و پاسخ داده می‌شود: «پس، آن هنگام که دیده خیره شد.»
وقتی خاستگاه سوال، نه حقیقت‌جویی، بلکه اموری همچون هواپرستی باشد (جلسه177، تدبر1) ویا اساسا سوال نادرست باشد (جلسه177، تدبر2)، لازم نیست که درصدد پاسخ همان سوال باشیم، بلکه باید پاسخی داده شود، که واقعا مورد نیاز بوده است. درباره آخرت، مهم نیست که در چه روزی رخ می‌دهد، مهم این است که حتما واقع می‌شود، و وقتی واقع شد، همه غافلگیر و مبهوت می‌شوند و دیگر کاری از دست کسی ساخته نیست. (حدیث2)
2) «فَإِذا بَرِقَ الْبَصَرُ»:
چرا به عنوان اولین توضیح درباره قیامت، به این نکته اشاره کرد؟
الف. چشم برق می‌زند یعنی تمام توجهش معطوف می‌شود و خیره می‌ماند. این شدت غیرمنتظره بودن است که اولین چیزی است که در رخسار شخص کاملا آشکار می‌شود.
ب. قیامت عرصه زیر و رو شدن واقعیات، و بلکه درک ما از واقعیات است: بسیاری از آنچه واقعی می‌دانستیم سراب می‌شود (نبأ/20)، کوه‌هایی که مظهر استواری و ثبات بودند، همچون پشم حلاجی شده (قارعه/5) و متحرک (کهف/47) درمی‌آیند، خورشید که مظهر روشنایی و روشنی‌بخشی است تاریک می‌شود (تکویر/1) و بسیاری از چیزهایی که بدانها بی‌اعتنا بودیم جدی می‌شود (ق/22). امور پایین بالا می‌آید و امور بالا پایین می‌رود (واقعه/1). درک انسان از واقعیت، در گام اول، تابع مشاهده‌اش است؛ پس، ابتدا نظام مشاهدتی‌اش به هم می‌ریزد.
ج. مساله اصلی قیامت، مساله انسان است، پس تغییری که در انسان رخ می‌دهد از تغییری که در زمین و آسمان رخ می‌دهد مهمتر است.
د. سوال کننده، منکر قیامت است؛ و با توجه به آیات قبل (بویژه3-4) مادیگرا و حس‌گرا است و حس را مبنای معرفت می‌داند. پس ابتدا سراغ حواس، و آن هم: دیدن، رفت.
ه. ...
[1] . کتاب العین، ج5، ص156
[2] . هنگام دیدن باید توجهی به بیرون بیندازیم انرژی از آن فقط بیرون می‌رود و برنمی‌گردد
[3] . برخی گفته‌اند وقتی است که از شدت ترس رنگ عوض کند زیرا «البُرقَة» به زمینی که سنگهای رنگارنگ داشته باشد، و «البارق» به کوهی که رگه‌های سیاه و سفید داشته باشد گفته می‌شود (مفردات ألفاظ القرآن، ص119)