یک آیه در روز

بسم الله الرحمن الرحیم

90) سوره هود (11) آیه 113 

وَ لا تَرْکَنُوا إِلَى الَّذینَ ظَلَمُوا فَتَمَسَّکُمُ النَّارُ وَ ما لَکُمْ مِنْ دُونِ اللَّهِ مِنْ أَوْلِیاءَ ثُمَّ لا تُنْصَرُون‏ 

11 رمضان 1437

ترجمه

و به کسانی که ظلم کردند میل و اعتماد نکنید [به پشت‌گرمی آنان دل نبندید] که آتش [آنها] دامن‌گیرتان شود، درحالی‌که به غیر خدا هیچ ولی‌ای به کارتان نمی‌آید، و در نتیجه، یاری نخواهید شد.

نکات ترجمه‌ای و نحوی و ادبی

تَرْکَنُوا: از ماده «رکن» می‌باشد. «رُکنِ» هر چیزی، آن قسمت از آن چیز است که شیء به آن سکون می‌یابد (تکیه‌گاه اصلی آن است). (مفردات ألفاظ القرآن/ 365) و «رکون» یعنی اعتماد و تکیه کردن به چیزی که ناشی از نوعی محبت و تمایل بدان چیز باشد (مجمع البیان‏5/ 305) (المیزان11/ 50)[1]

تَمَسَّ: تعبیر «مس» کردن به معنای «لمس» کردن می‌باشد. در تفاوت مس و لمس، گفته‌اند: تفاوتشان به این است که «لمس کردن» حتما با دست انجام می‌شود اما تعبیر «مس» کردن در مورد غیر دست هم به کار می‌رود: مثلا: (بقره/214؛ انعام/17)[2]درواقع، «مس» در معناهای غیرمادی هم به کار می‌رود.

واو در عبارت «وَ ما لَکُمْ ...» واو حالیه است؛ می‌توان آن را حال برای «تمسکُم» (شما در هنگام تماس آتش) دانست؛ که معنای آیه این می‌شود «آتش شما را فرا گیرد و در آن حال، هیچ ولىّ و سرپرستى جز خدا نخواهید داشت» (ترجمه آیت الله مکارم؛ و نیز الجدول فی إعراب القرآن‏12/ 364)؛ و می‌توان حال برای «لا ترکنوا» (شما در حالی که مورد نهی قرار گرفته‌اید) دانست که معنای آیه این می‌شود: «به کسانى که ستم کرده‏اند دل نبندید ... در حالى که شما را جز خدا هیچ یاور و سرپرستى نباشد» (ترجمه آیت الله مشکینی) و البته برخی احتمال این را که آن را واو استینافیه بگیریم (یعنی جمله کاملا مستقل) منتفی ندانسته‌اند که معنای آیه چنین می‌شود «آتش دوزخ به شما هم خواهد رسید و براى شما جز خدا هیچ دوست و سرپرستى نباشد» (ترجمه مجتبوی؛ و نیز إعراب القرآن و بیانه‏4/ 44)

حرف «من» در «مِنْ أَوْلِیاءَ» من بیانیه است که همه افراد «اولیاء» را دربرمی‌گیرد، و چون در جمله منفی آمده، به معنای «هیچ» می‌شود.

از صنایع ادبی به کار رفته در این آیه، «ائتلاف لفظ با معنا»ست: متمایل شدن به ظالمان غیر از انجام عمل ظالمان و خفیف‌تر از آن است، لذا به ازایش به جای سوزانده شدن در آتش، تعبیر تماس با آتش را به کار برد (الجدول فی إعراب القرآن‏12/ 365)[3]

حدیث

امروز روز جمعه است، روزی که انتظار ظهور می‌رود. روایات انتخاب شده، علاوه بر ارتباط با آیه، با امروز نیز تناسب دارد:

1) مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَى عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ سَعِیدٍ عَنِ النَّضْرِ بْنِ سُوَیْدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ هِشَامٍ عَمَّنْ أَخْبَرَهُ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ:

إِنَّ قَوْماً مِمَّنْ آمَنَ بِمُوسَى ع قَالُوا لَوْ أَتَیْنَا عَسْکَرَ فِرْعَوْنَ وَ کُنَّا فِیهِ وَ نِلْنَا مِنْ دُنْیَاهُ فَإِذَا کَانَ الَّذِی نَرْجُوهُ مِنْ ظُهُورِ مُوسَى ع صِرْنَا إِلَیْهِ فَفَعَلُوا فَلَمَّا تَوَجَّهَ مُوسَى ع وَ مَنْ مَعَهُ إِلَى الْبَحْرِ هَارِبِینَ مِنْ فِرْعَوْنَ رَکِبُوا دَوَابَّهُمْ وَ أَسْرَعُوا فِی السَّیْرِ لِیَلْحَقُوا بِمُوسَى ع وَ عَسْکَرِهِ فَیَکُونُوا مَعَهُمْ فَبَعَثَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ مَلَکاً فَضَرَبَ وُجُوهَ دَوَابِّهِمْ فَرَدَّهُمْ إِلَى عَسْکَرِ فِرْعَوْنَ فَکَانُوا فِیمَنْ غَرِقَ مَعَ فِرْعَوْنَ.

وَ رَوَاهُ عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ عُقْبَةَ عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِنَا عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ:

حَقٌّ عَلَى اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ أَنْ تَصِیرُوا مَعَ مَنْ عِشْتُمْ مَعَهُ فِی دُنْیَاهُ.[4]

الکافی، ج‏5، ص109

از امام صادق ع روایت شده است که فرمودند:

گروهی از کسانی که به موسی ع ایمان آورده بودند گفتند خوب است برویم در لشکر فرعون و با آنها باشیم و به دنیایمان برسیم، آنگاه هروقت که ظهور موسی ع که امیدش را داریم رخ داد، به او می‌پیوندیم. چنین کردند. زمانی که موسی و همراهانش از فرعون به جانب دریا فرار کردند، اینها هم سوار مرکب‌های خود شدند و با سرعت به راه افتادند تا به موسی و لشکر او بپیوندند و با آنها باشند. اما خداوند فرشته‌ای فرستاد که به صورت مرکب‌های آنها زد و آنان را به لشکر فرعون برگرداند تا در میان کسانی باشند که با فرعون غرق شدند.

و نیز از ایشان روایت شده که:

بر خداست که شما را با هرآن کسی که در دنیا با او بودید قرار دهد.

2) حَدَّثَنِی مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَى عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَى وَ عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِیهِ جَمِیعاً عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ غَالِبٍ الْأَسَدِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ سَعِیدِ بْنِ الْمُسَیَّبِ قَالَ: کَانَ عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ ع یَعِظُ النَّاسَ وَ یُزَهِّدُهُمْ فِی الدُّنْیَا وَ یُرَغِّبُهُمْ فِی أَعْمَالِ الْآخِرَةِ بِهَذَا الْکَلَامِ فِی کُلِّ جُمُعَةٍ فِی مَسْجِدِ رَسُولِ اللَّهِ ص وَ حُفِظَ عَنْهُ وَ کُتِبَ کَانَ یَقُول‏

... وَ لَا تَرْکَنُوا إِلَى الدُّنْیَا فَإِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ قَالَ لِمُحَمَّدٍ ص «وَ لا تَرْکَنُوا إِلَى الَّذِینَ ظَلَمُوا فَتَمَسَّکُمُ النَّارُ» وَ لَا تَرْکَنُوا إِلَى زَهْرَةِ الدُّنْیَا وَ مَا فِیهَا رُکُونَ مَنِ اتَّخَذَهَا دَارَ قَرَارٍ وَ مَنْزِلَ اسْتِیطَانٍ فَإِنَّهَا دَارُ بُلْغَةٍ وَ مَنْزِلُ قُلْعَةٍ وَ دَارُ عَمَلٍ فَتَزَوَّدُوا الْأَعْمَالَ الصَّالِحَةَ فِیهَا قَبْلَ تَفَرُّقِ أَیَّامِهَا وَ قَبْلَ الْإِذْنِ مِنَ اللَّهِ فِی خَرَابِهَا فَکَانَ قَدْ أَخْرَبَهَا الَّذِی عَمَرَهَا أَوَّلَ مَرَّةٍ وَ ابْتَدَأَهَا وَ هُوَ وَلِیُّ مِیرَاثِهَا فَأَسْأَلُ اللَّهَ الْعَوْنَ لَنَا وَ لَکُمْ عَلَى تَزَوُّدِ التَّقْوَى‏ وَ الزُّهْدِ فِیهَا جَعَلَنَا اللَّهُ وَ إِیَّاکُمْ مِنَ الزَّاهِدِینَ فِی عَاجِلِ زَهْرَةِ الْحَیَاةِ الدُّنْیَا الرَّاغِبِینَ لآِجِلِ ثَوَابِ الْآخِرَةِ فَإِنَّمَا نَحْنُ بِهِ وَ لَهُ وَ صَلَّى اللَّهُ عَلَى مُحَمَّدٍ النَّبِیِّ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ وَ السَّلَامُ عَلَیْکُمْ وَ رَحْمَةُ اللَّهِ وَ بَرَکَاتُهُ.

الکافی، ج‏8، ص76 ؛ تحف‌العقول، ص252

روایت شده است که امام سجاد ع هر جمعه به مسجدالنبی می‌رفت و مردم را موعظه می‌کرد، از جمله اینکه می‌فرمود:

به دنیا میل و اعتماد نکنید که خداوند عز و جل به حضرت محمد ص فرمود: « و به کسانی که ظلم کردند میل و اعتماد نکنید که آتش [آنها] دامن‌گیرتان شود» و به جذبه‌های دنیا و آنچه در آن است، اعتماد نکنید همچون کسى که آن را خانه ماندگار و منزل جاودان خویش گرفته؛ زیرا دنیا خانه موقّت و منزلگه کوچ است و جایگاه عمل؛ پس، از اعمال شایسته در آن توشه برگیرید، پیش از آنکه هنگامش سپرى شود، و پیش از آنکه اجازه ویرانى آن از سوى خداوند صادر گردد؛ که درواقع همان کسى که براى نخستین بار آبادش گردانیده و صاحب اختیار تمام آن است، آن را ویران کرده است.

از خداوند مى‏خواهم ما و شما را در توشه‏گیرى تقوى و زهد در دنیا یارى‏مان رساند، و ما و شما را در شکوفایى گذراى زندگى این دنیا، در زمره زاهدان نسبت به جذبه‌های زندگی دنیا و مشتاقان پاداش آخرت، قرار دهد که همانا ما به او و براى آن زنده‏ایم و درود خدا بر حضرت محمّد صلّى اللَّه علیه و آله و سلّم و خاندان او، و سلام و درود و رحمت الهى بر شما باد.

3) حَدَّثَنَا أَبِی رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ قَالَ حَدَّثَنَا سَعْدُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ قَالَ حَدَّثَنِی مُحَمَّدُ بْنُ عِیسَى بْنِ عُبَیْدٍ الْیَقْطِینِیُّ عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ یَحْیَى عَنْ جَدِّهِ الْحَسَنِ بْنِ رَاشِدٍ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ وَ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ حَدَّثَنِی أَبِی عَنْ جَدِّی عَنْ‏ آبَائِهِ ع أَنَّ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ ع عَلَّمَ أَصْحَابَهُ فِی مَجْلِسٍ وَاحِدٍ أَرْبَعَمِائَةِ بَابٍ مِمَّا یُصْلِحُ لِلْمُسْلِمِ فِی دِینِهِ وَ دُنْیَاه‏

...  مَا بَالُ مَنْ خَالَفَکُمْ أَشَدُّ بَصِیرَةً فِی ضَلَالَتِهِمْ وَ أَبْذَلُ لِمَا فِی أَیْدِیهِمْ مِنْکُمْ مَا ذَاکَ إِلَّا أَنَّکُمْ رَکَنْتُمْ إِلَى الدُّنْیَا فَرَضِیتُمْ بِالضَّیْمِ وَ شَحَحْتُمْ عَلَى الْحُطَامِ وَ فَرَّطْتُمْ فِیمَا فِیهِ عِزُّکُمْ وَ سَعَادَتُکُمْ وَ قُوَّتُکُمْ عَلَى مَنْ بَغَى عَلَیْکُمْ لَا مِنْ رَبِّکُمْ تَسْتَحْیُونَ فِیمَا أَمَرَکُمْ بِهِ وَ لَا لِأَنْفُسِکُمْ تَنْظُرُونَ وَ أَنْتُمْ فِی کُلِّ یَوْمٍ تُضَامُونَ وَ لَا تَنْتَبِهُونَ مِنْ رَقْدَتِکُمْ وَ لَا یَنْقَضِی فُتُورُکُمْ أَ مَا تَرَوْنَ إِلَى بِلَادِکُمْ وَ دِینِکُمْ کُلَّ یَوْمٍ یَبْلَى وَ أَنْتُمْ فِی غَفْلَةِ الدُّنْیَا یَقُولُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لَکُمْ وَ لا تَرْکَنُوا إِلَى الَّذِینَ ظَلَمُوا فَتَمَسَّکُمُ النَّارُ وَ ما لَکُمْ مِنْ دُونِ اللَّهِ مِنْ أَوْلِیاءَ ثُمَّ لا تُنْصَرُونَ ...

الخصال، ج‏2، ص: 634

از امیرالمومنین ع روایتی نقل شده که در یک مجلس، به اصحابش، چهارصد باب که مایه صلاح دین و دنیای مسلمان است، تعلیم داد. در فرازی از آن آمده است:

... چه شده که دشمنانتان هم در گمراهی‌شان نسبت به شما بصیرت بیشتری دارند! و هم از آنچه در اختیار دارند [برای مسیر گمراهی] بیش از شما [برای مسیر حق] هزینه می‌کنند؟! این نیست مگر بدین جهت که به دنیا میل و تکیه کرده‌اید و به ظلم رضایت دادید و بر اموال شکننده دنیا طمع بسته‌اید و در آنچه در قبال کسانی که به شما ستم می‌کنند، مایه عزت و سعادت و قوت شماست، کوتاهی می‌کنید. نه از پروردگارتان در آنچه به شما امر کرده حیا می‌کنید و نه مراقب نگران [باطن] خود هستید؛ هر روزتان به ظلم و گناه می‌گذرد ولی از بستر خواب برنمی‌خیزید و سستی‌تان زایل نمی‌شود؛ آیا نمی‌بینید سرزمین‌تان و دین‌تان هر روز در حال پوسیدن است و شما در غفلت دنیا به سر می‌برید در حالی که خداوند عز و جل می‌فرماید: «و به کسانی که ظلم کردند میل و اعتماد نکنید که آتش [آنها] دامن‌گیرتان شود، درحالی‌که به غیر خدا هیچ ولی‌ای به کارتان نمی‌آید، و در نتیجه، یاری نخواهید شد.»...[5]

تدبر

1)‌ «لا تَرْکَنُوا إِلَى الَّذینَ ظَلَمُوا فَتَمَسَّکُمُ النَّارُ ...» تمایل قلبی به هرکس، انسان را کم‌کم از جنس او می‌کند؛ مخاطبان این آیه خودشان ظاهرا اهل ظلم و گناه نیستند، اما به خاطر منافع دنیوی، با مستکبران عالم هم طرح دوستی می‌ریزند (حدیث1)؛ در نتیجه، آتشی که حقیقت و باطنِ ظلم ظالمان است (نساء/10) دامن آنها را هم می‌گیرد.

2) فرمود «فَـ + تَمَسَّکُمُ النَّارُ» و نفرمود: «سوف یتمسکم» و حتی نفرمود: «ثم تمسکم». پس، یعنی بلافاصله! یعنی تمایل و اعتماد به مستکبران عالم، همین‌جا آتشش دامن ما را می‌گیرد؛ نه بعداً. چون آخرت در باطن دنیاست و همین‌جا ظالم و کافر را در برگرفته است (توبه/49؛ عنکبوت/54) (یکبار دیگر حدیث 3 را بخوانید)

3) «وَ لا تَرْکَنُوا ... فَتَمَسَّکُمُ النَّارُ وَ ما لَکُمْ مِنْ دُونِ اللَّهِ مِنْ أَوْلِیاءَ ثم ...»: همان طور که خداوند متعال شرک در عبادتش را قبول نمی‌کند، شرک در «ولایت و سرپرستی» را هم قبول نمی‌کند. همه ما اگرچه هرلحظه محتاج سرپرستیِ خدا هستیم، اما روزی می‌رسد که مومن و کافر می‌فهمند که جز ولایت خدا، هیچ سرپرستی و حمایتی در کار نیست؛ آن روز است که کسانی که تن به محبت و ولایت ظالمان داده‌اند، درد بی‌سرپرستی و «در نتیجه»، بی‌یاور ماندن را می‌چشند.

4) حکایت

یکی از رفقا در در اداره‌ای، با انتقالی‌اش موافقت نمی‌کردند. گفت: فلان‌کس با ما آشناست، اگر اشاره کند، بلافاصله مشکل حل است. پرسیدم: چرا به او نمی‌گویی؟ گفت: من روال عادی را طی می‌کنم و از خدا می‌خواهم کارم را درست کند. اگر خدا کارم درست کند، حساب بقیه‌اش را هم می‌کند؛ پس، اگر در ادامه مشکل جدیدی در زندگی‌ام پیش آمد، می‌توانم دوباره سراغ خودش بروم؛ اما اگر فلانی کارم را درست کرد، آیا برای مشکلاتی که ممکن است در این شهر برایم پیش آید، نیز فکری و کاری می‌کند؟!

اینجا بود که معنای «ثم» («سپس» یاری نمی‌شوید) را فهمیدم:

«ما لَکُمْ ... أَوْلِیاءَ ثُمَّ لا تُنْصَرُون»: تنها یاری و نصرت واقعی، یاری‌ای است که ناشی از یک نوع رابطه ولایی (محبت توام با سرپرستی) باشد. کسی که ولیّ نداشته باشد، حقیقتا یاری نخواهد شد. لذاست که کسی که از پارتی استفاده می‌کند، و به هر صورتی به غیر خدا تکیه می‌کند، ولو ظاهرا کارش راه بیفتد، اما فقط خیال می‌کند یاری شده است.

---

[1] . این جمع‌بندی علامه طباطبایی بعد از نقل نظرات مختلف اهل لغت درباره این کلمه است. لذا از ارائه بحث تفصیلی خودداری شد. آدرس در ترجمه: (ترجمه المیزان11/ 67)

[2] . برخی هم گفته‌اند که «لمس در جایی که شیء طلب شود اما بدان نرسیم به کار می‌رود، اما مس در جایی است که حتما به آن می‌رسیم (مفردات ألفاظ القرآن/ 766)  

[3] . عن عثمان بن عیسى عن رجل عن أبی عبد الله ع «وَ لا تَرْکَنُوا إِلَى الَّذِینَ ظَلَمُوا فَتَمَسَّکُمُ النَّارُ» قال: أما إنه لم یجعلها خلودا، و لکن تمسکم النار فلا ترکنوا إلیهم (تفسیر العیاشی، ج‏2، ص161)

[4] . سه روایت زیر نیز بسیار به آیه مرتبط بود که برای رعایت اختصار در کانال نیاوردم

عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ سَهْلِ بْنِ زِیَادٍ رَفَعَهُ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع فِی قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ «وَ لا تَرْکَنُوا إِلَى الَّذِینَ ظَلَمُوا فَتَمَسَّکُمُ النَّارُ» قَالَ هُوَ الرَّجُلُ یَأْتِی السُّلْطَان‏ فَیُحِبُّ بَقَاءَهُ إِلَى أَنْ یُدْخِلَ یَدَهُ إِلَى کِیسِهِ فَیُعْطِیَهُ. (الکافی، ج‏5، ص109)

عن بعض أصحابنا فقال أحدهم إنه سئل عن قول الله: «وَ لا تَرْکَنُوا إِلَى الَّذِینَ ظَلَمُوا فَتَمَسَّکُمُ النَّارُ» قال: هو الرجل من شیعتنا یقول بقول هؤلاء الجابرین. (تفسیر العیاشی، ج‏2، ص161)

قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ مُحَمَّدُ بْنُ الْحُسَیْنِ بْنِ مُوسَى بْنِ بَابَوَیْهِ الْقُمِّیُّ الْفَقِیهُ نَزِیلُ الرَّیِّ مُصَنِّفُ هَذَا الْکِتَابِ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ وَ أَرْضَاهُ رُوِیَ عَنْ شُعَیْبِ بْنِ وَاقِدٍ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ زَیْدٍ عَنِ الصَّادِقِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِیهِ- عَنْ آبَائِهِ عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ ع قَالَ: نَهَى رَسُولُ اللَّهِ ص‏

... وَ قَالَ ص قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ وَ لا تَرْکَنُوا إِلَى الَّذِینَ ظَلَمُوا فَتَمَسَّکُمُ النَّارُ وَ قَالَ ص مَنْ وَلِیَ جَائِراً عَلَى جَوْرٍ کَانَ قَرِینَ هَامَانَ فِی جَهَنَّم‏

من لا یحضره الفقیه، ج‏4، ص: 11؛ امالی صدوق، 426

[5] . در حکایت زیر معاذ بن جبل در پاسخ به معاویه به این آیه استناد می‌کند. چون روایت بسیار شیرینی بود حیفم آمد لااقل در اینجا آن را نیاورم:

قَالَ جَابِرُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ الْأَنْصَارِیُّ رض کُنْتُ أَنَا وَ مُعَاوِیَةُ بْنُ أَبِی سُفْیَانَ بِالشَّامِ فَبَیْنَمَا نَحْنُ ذَاتَ یَوْمٍ إِذْ نَظَرْنَا إِلَى شَیْخٍ وَ هُوَ مُقْبِلٌ مِنْ صَدْرِ الْبَرِّیَّةِ مِنْ نَاحِیَةِ الْعِرَاقِ فَقَالَ مُعَاوِیَةُ عَرِّجُوا بِنَا إِلَى هَذَا الشَّیْخِ لِنَسْأَلَهُ مِنْ أَیْنَ أَقْبَلَ وَ إِلَى أَیْنَ یُرِیدُ وَ کَانَ عِنْدَ مُعَاوِیَةَ أَبُو الْأَعْوَرِ السُّلَمِیُّ وَ وَلَدَا مُعَاوِیَةَ خَالِدٌ وَ یَزِیدُ وَ عَمْرُو بْنُ الْعَاصِ قَالَ فَعَرَجْنَا إِلَیْهِ فَقَالَ لَهُ مُعَاوِیَةُ مِنْ أَیْنَ أَقْبَلْتَ یَا شَیْخُ وَ أَیْنَ تُرِیدُ فَلَمْ یُجِبْهُ الشَّیْخُ فَقَالَ عَمْرُو بْنُ الْعَاصِ لِمَ لَا تُجِیبُ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ فَقَالَ الشَّیْخُ إِنَّ اللَّهَ جَعَلَ التَّحِیَّةَ غَیْرَ هَذِهِ فَقَالَ مُعَاوِیَةُ صَدَقْتَ یَا شَیْخُ وَ أَخْطَأْنَا وَ أَحْسَنْتَ وَ أَسَأْنَا السَّلَامُ عَلَیْکَ قَالَ وَ عَلَیْکَ السَّلَامُ فَقَالَ مُعَاوِیَةُ مَا اسْمُکَ یَا شَیْخُ فَقَالَ اسْمِی مُعَاذُ بْنُ جَبَلٍ وَ کَانَ ذَلِکَ الشَّیْخُ طَاعِناً فِی السِّنِّ بِیَدِهِ شَیْ‏ءٌ مِنَ الْحَدِیدِ وَ وَسَطُهُ مَشْدُودٌ بِشَرِیطٍ مِنْ لِیفِ الْمُقْلِ وَ عَلَیْهِ کِسَاءٌ قَدْ سَقَطَتْ لَحْمَتُهُ وَ بَقِیَتْ سَدَاتُهُ وَ قَدْ بَانَتْ شَرَاسِیفُ خَدَّیْهِ وَ قَدْ غَطَّتْ حَوَاجِبُهُ عَیْنَیْهِ فَقَالَ مُعَاوِیَةُ یَا شَیْخُ مِنْ أَیْنَ أَقْبَلْتَ وَ إِلَى أَیْنَ تُرِیدُ قَالَ الشَّیْخُ أَتَیْتُ مِنَ الْعِرَاقِ أُرِیدُ بَیْتَ الْمَقْدِسِ قَالَ مُعَاوِیَةُ کَیْفَ تَرَکْتَ الْعِرَاقَ قَالَ عَلَى الْخَیْرِ وَ الْبَرَکَةِ وَ الِاتِّفَاقِ قَالَ لَعَلَّکَ أَتَیْتَ مِنَ الْکُوفَةِ مِنَ الْغَرِیِّ قَالَ الشَّیْخُ وَ مَا الْغَرِیُّ قَالَ مُعَاوِیَةُ الَّذِی فِیهِ أَبُو تُرَابٍ قَالَ الشَّیْخُ مَنْ تَعْنِی بِذَلِکَ وَ مَنْ هُوَ أَبُو تُرَابٍ قَالَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ قَالَ لَهُ الشَّیْخُ أَرْغَمَ اللَّهُ أَنْفَکَ وَ رَضَّ اللَّهُ فَاکَ وَ لَعَنَ اللَّهُ أُمَّکَ وَ أَبَاکَ وَ لِمَ لَا تَقُولُ الْإِمَامُ الْعَادِلُ وَ الْغَیْثُ الْهَاطِلُ یَعْسُوبُ الدِّینِ وَ قَاتِلُ الْمُشْرِکِینَ وَ النَّاکِثِینَ وَ الْقَاسِطِینَ وَ الْمَارِقِینَ سَیْفُ اللَّهِ الْمَسْلُولُ وَ ابْنُ عَمِّ الرَّسُولِ وَ زَوْجُ الْبَتُولِ تَاجُ الْفُقَهَاءِ وَ کَنْزُ الْفُقَرَاءِ وَ خَامِسُ أَهْلِ الْعَبَاءِ وَ اللَّیْثُ الْغَالِبُ أَبُو الْحَسَنَیْنِ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ عَلَیْهِ الصَّلَاةُ وَ السَّلَامُ فَعِنْدَهَا قَالَ مُعَاوِیَةُ یَا شَیْخُ إِنِّی أَرَى لَحْمَکَ وَ دَمَکَ قَدْ خَالَطَ لَحْمَ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ وَ دَمَهُ فَلَوْ مَاتَ عَلِیٌّ مَا أَنْتَ فَاعِلٌ قَالَ لَا أَتَّهِمُ فِی فَقْدِهِ رَبِّی وَ أُجَلِّلُ فِی‏ بُعْدِهِ حُزْنِی وَ أَعْلَمُ أَنَّ اللَّهَ لَا یُمِیتُ سَیِّدِی وَ إِمَامِی حَتَّى یَجْعَلَ مِنْ وُلْدِهِ حُجَّةً قَائِمَةً إِلَى یَوْمِ الْقِیَامَةِ فَقَالَ یَا شَیْخُ هَلْ تَرَکْتَ مِنْ بَعْدِکَ امْرَأً تَفْتَخِرُ بِهِ قَالَ وَ کَیْفَ لَا وَ قَدْ تَرَکْتُ الْفَرَسَ الْأَشْقَرَ وَ الْحَجْرَ الْمَدُورَ وَ الْمِنْهَاجَ لِمَنْ أَرَادَ الْمِعْرَاجَ قَالَ عَمْرُو بْنُ الْعَاصِ لَعَلَّهُ لَا یَعْرِفُکَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ فَسَأَلَهُ مُعَاوِیَةُ فَقَالَ لَهُ یَا شَیْخُ هَلْ تَعْرِفُنِی قَالَ مَنْ أَنْتَ فَقَالَ أَنَا مُعَاوِیَةُ أَنَا الشَّجَرَةُ الزَّکِیَّةُ وَ الْفُرُوعُ الْعَلِیَّةُ أَنَا سَیِّدُ بَنِی أُمَیَّةَ فَقَالَ لَهُ الشَّیْخُ بَلْ أَنْتَ اللَّعِینُ ابْنُ اللَّعِینِ عَلَى لِسَانِ نَبِیِّهِ فِی کِتَابِهِ الْمُبِینِ إِنَّ اللَّهَ قَالَ فِی قَوْلِهِ تَعَالَى وَ الشَّجَرَةَ الْمَلْعُونَةَ فِی الْقُرْآنِ وَ الشَّجَرَةُ الْخَبِیثَةُ وَ الْعُرُوقُ الْمُخْبِثَةُ الْخَسِیسَةُ الَّذِی ظَلَمَ نَفْسَهُ وَ رَبَّهُ وَ قَالَ فِیهِ نَبِیُّهُ الْخِلَافَةُ مُحَرَّمَةٌ عَلَى آلِ أَبِی سُفْیَانَ الزَّنِیمِ بْنِ آکِلَةِ الْأَکْبَادِ الْفَاشِی ظُلْمُهُ فِی الْعِبَادِ فَعِنْدَهَا اغْتَاظَ مُعَاوِیَةُ وَ حَنِقَ عَلَیْهِ فَرَدَّ یَدَهُ إِلَى قَائِمِ سَیْفِهِ وَ هَمَّ بِقَتْلِ الشَّیْخِ ثُمَّ قَالَ لَوْ لَا الْعَفْوُ أَحْسَنُ لَأَخَذْتُ رَأْسَکَ ثُمَّ قَالَ لَهُ أَ رَأَیْتَ لَوْ کُنْتَ فَاعِلًا ذَلِکَ قَالَ الشَّیْخُ إِذاً وَ اللَّهِ أَفُوزُ بِالسَّعَادَةِ وَ تَفُوزُ أَنْتَ بِالشَّقَاوَةِ وَ قَدْ قَتَلَ مَنْ هُوَ شَرٌّ مِنْکَ مَنْ هُوَ خَیْرٌ مِنِّی فَقَالَ مُعَاوِیَةُ وَ مَنْ ذَلِکَ قَالَ الشَّیْخُ عُثْمَانُ نَفَى أَبَا ذَرٍّ وَ ضَرَبَهُ حَتَّى مَاتَ وَ هُوَ خَیْرٌ مِنِّی وَ عُثْمَانُ شَرٌّ مِنْکَ قَالَ مُعَاوِیَةُ یَا شَیْخُ هَلْ کُنْتَ حَاضِراً یَوْمَ الدَّارِ قَالَ وَ مَا یَوْمُ الدَّارِ قَالَ مُعَاوِیَةُ یَوْمَ قَتَلَ عَلِیٌّ عُثْمَانَ فَقَالَ الشَّیْخُ بِاللَّهِ مَا قَتَلَهُ وَ لَوْ فَعَلَ ذَلِکَ لَاعْتَلَاهُ بِأَسْیَافٍ حِدَادٍ وَ سَوَاعِدَ شِدَادٍ وَ کَانَ یَکُونُ فِی ذَلِکَ مُطِیعاً لِلَّهِ وَ لِرَسُولِهِ قَالَ مُعَاوِیَةُ یَا شَیْخُ هَلْ حَضَرْتَ یَوْمَ صِفِّینَ قَالَ وَ مَا غِبْتُ عَنْهَا قَالَ کَیْفَ کُنْتَ فِیهَا قَالَ الشَّیْخُ أَیْتَمْتُ مِنْکَ أَطْفَالًا وَ أَرْمَلْتُ مِنْکَ نِسْوَاناً کُنْتُ کَاللَّیْثِ أَضْرِبُ بِالسَّیْفِ تَارَةً وَ بِالرُّمْحِ أُخْرَى قَالَ مُعَاوِیَةُ هَلْ ضَرَبْتَنِی بِشَیْ‏ءٍ قَطُّ قَالَ الشَّیْخُ ضَرَبْتُکَ بِثَلَاثَةٍ وَ سَبْعِینَ سَهْماً فَأَنَا صَاحِبُ السَّهْمَیْنِ اللَّذَیْنِ وَقَعَا فِی بُرْدَتِکَ وَ صَاحِبُ السَّهْمَیْنِ اللَّذَیْنِ وَقَعَا فِی مَسْجِدِکَ وَ صَاحِبُ السَّهْمَیْنِ اللَّذَیْنِ وَقَعَا فِی عَضُدَیْکَ وَ لَوْ کَشَفْتَ الْآنَ لَأَرَیْتُکَ مَکَانَهُمَا فَقَالَ مُعَاوِیَةُ لِلشَّیْخِ هَلْ حَضَرْتَ یَوْمَ الْجَمَلِ قَالَ وَ مَا یَوْمُ الْجَمَلِ قَالَ مُعَاوِیَةُ یَوْمَ قَاتَلَتْ عَائِشَةُ عَلِیّاً قَالَ وَ مَا غِبْتُ عَنْهُ قَالَ مُعَاوِیَةُ یَا شَیْخُ الْحَقُّ مَعَ عَلِیٍّ أَمْ مَعَ عَائِشَةَ قَالَ الشَّیْخُ بَلْ مَعَ عَلِیٍّ قَالَ مُعَاوِیَةُ یَا شَیْخُ أَ لَمْ یَقُلِ اللَّهُ وَ أَزْواجُهُ أُمَّهاتُهُمْ وَ قَالَ النَّبِیُّ ص هِیَ أُمُّ الْمُؤْمِنِینَ قَالَ الشَّیْخُ أَ لَمْ یَقُلِ اللَّهُ تَعَالَى یا نِساءَ النَّبِیِّ إِلَى قَوْلِهِ وَ قَرْنَ فِی بُیُوتِکُنَّ وَ لا تَبَرَّجْنَ تَبَرُّجَ الْجاهِلِیَّةِ الْأُولى‏ وَ قَالَ النَّبِیُّ ص أَنْتَ یَا عَلِیُّ خَلِیفَتِی عَلَى نِسَائِی وَ أَهْلِی وَ طَلَاقُهُنَّ بِیَدِکَ أَ فَتَرَاهَا خَالَفَتْ اللَّهَ تَعَالَى فِی ذَلِکَ عَاصِیَةً اللَّهَ وَ رَسُولَهُ خَارِجَةً مِنْ بَیْتِهَا وَ هِیَ فِی ذَلِکَ سَفَکَتْ دِمَاءَ الْمُسْلِمِینَ وَ أَذْهَبَتْ أَمْوَالَهُمْ فَلَعْنَةُ اللَّهِ عَلَى الْقَوْمِ الظَّالِمِینَ وَ هِیَ کَامْرَأَةِ نُوحٍ فِی النَّارِ وَ لَبِئْسَ مَثْوَى الْکَافِرِینَ قَالَ مُعَاوِیَةُ یَا شَیْخُ مَا جَعَلْتَ لَنَا شَیْئاً نَحِجُّ بِهِ عَلَیْکَ فَمَتَى ظُلِمَتِ الْأُمَّةُ وَ طَفِئَتْ عَنْهُمْ قَنَادِیلُ الرَّحْمَةِ قَالَ لَمَّا صِرْتَ أَمِیرَهَا وَ عَمْرُو بْنُ الْعَاصِ وَزِیرَهَا قَالَ فَاسْتَلْقَى مُعَاوِیَةُ عَلَى قَفَاهُ مِنَ الضَّحِکِ وَ هُوَ عَلَى ظَهْرِ فَرَسِهِ فَقَالَ یَا شَیْخٌ هَلْ لَکَ مِنْ شَیْ‏ءٍ نَقْطَعُ بِهِ لِسَانَکَ قَالَ مَا عِنْدَکَ قَالَ عِشْرُونَ نَاقَةٍ حَمْرَاءَ مُحَمَّلَةً عَسَلًا وَ بُرّاً وَ سَمْناً وَ عَشَرَةَ آلَافِ دِرْهَمٍ تُنْفِقُهَا عَلَى عِیَالِکَ وَ تَسْتَعِینُ بِهَا عَلَى زَمَانِکَ قَالَ الشَّیْخُ لَسْتُ أَقْبَلُهَا قَالَ وَ لِمَ ذَلِکَ قَالَ الشَّیْخُ لِأَنِّی سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ یَقُولُ دِرْهَمٍ حَلَالٌ خَیْرٌ مِنْ أَلْفِ دِرْهَمٍ حَرَامٌ قَالَ مُعَاوِیَةَ لَئِنْ أَقَمْتَ مَعِی فِی دِمَشْقَ لَأَضْرِبَنَّ عُنُقِکَ قَالَ مَا أَنَا بِمُقِیمٍ مَعَکَ فِیهَا قَالَ مُعَاوِیَةُ وَ لِمَ ذَلِکَ قَالَ الشَّیْخُ لِأَنَّ اللَّهَ تَعَالَى یَقُولُ وَ لا تَرْکَنُوا إِلَى الَّذِینَ ظَلَمُوا فَتَمَسَّکُمُ النَّارُ وَ ما لَکُمْ مِنْ دُونِ اللَّهِ مِنْ أَوْلِیاءَ ثُمَّ لا تُنْصَرُونَ وَ أَنْتَ أَوَّلُ ظَالِمٍ وَ آخِرُ ظَالِمٍ ثُمَّ تَوَجَّهَ الشَّیْخُ إِلَى بَیْتِ الْمَقْدِسِ وَ هَذَا آخِرُ الْحَدِیثِ.

الفضائل (لابن شاذان القمی)، ص: 80-77