یک آیه در روز

 بسم الله الرحمن الرحیم

770) سوره یس (36) آیه23

أَ أَتَّخِذُ مِنْ دُونِهِ آلِهَةً إِنْ یُرِدْنِ الرَّحْمنُ بِضُرٍّ لا تُغْنِ عَنِّی شَفاعَتُهُمْ شَیْئاً وَ لا یُنْقِذُونِ

27 رمضان 1439

ترجمه

آیا فروتر از او خدایانی را برگیرم که اگر خداوند رحمان بخواهد به من زیانی رساند، نه شفاعت آنان نیازی را از من مرتفع سازد، و نه مرا رهایی بخشند؟!

اختلاف قرائت[1]

نکات ادبی

الرَّحْمنُ

درباره کلمه «الرحمن» و ماده «رحم» در آیه 15 همین سوره توضیحات کافی گذشت.

جلسه 762 http://yekaye.ir/ya-seen-36-15/

شَفاعَتُهُمْ

قبلا بیان شد که ماده «شفع» به معنای «جفت»، در مقابل «تک» است و به صورت فعل در جایی به کار می رود که امری به امر دیگر ملحق می شود تا کاری که اولی بتنهایی نمی توانسته انجام دهد با کمک دومی انجام شود.

جلسه 81 http://yekaye.ir/al-baqarah-002-255/

یُنْقِذُونِ[2]

ماده «نقذ» دلالت دارد بر نجات دادن (معجم المقاییس اللغة، ج‏5، ص468) و خلاص کردن از ورطه (مفردات ألفاظ القرآن، ص821) و از محیط شر و بلا (أَ فَأَنْتَ تُنْقِذُ مَنْ فِی النَّارِ؛ زمر/19) (التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، ج‏12، ص216)

وقتی این ماده به باب استفعال می‌رود به معنای طلب رهایی می‌باشد (وَ إِنْ یَسْلُبْهُمُ الذُّبابُ شَیْئاً لا یَسْتَنْقِذُوهُ مِنْهُ؛ حج/73) (التحقیق، ج‏12، ص217)

تفاوت «نقذ» با کلمات متشابه در جلسه419 http://yekaye.ir/al-anbiyaa-21-112/ به شرح زیر گذشت:

درباره «یاری کردن» در زبان عربی، علاوه بر دو ماده «عون» و «نصر»، کلمات متعددی به کار رفته که شاید همه را در فارسی به «یاری کردن» ترجمه کنیم؛ اما در هر یک نکته خاصی مد نظر است:

انقاذ («نقذ») به معنای خارج کردن از ابتلاء و جلوگیری از فرو رفتن در آن است؛

تخلیص (خلاص کردن، «خلص») به معنای پاک کردن از شائبه‌ها و آلودگی‌هاست؛

نجات (انجاء، «نجی») به معنای این است که چیزی را کمک کنیم تا مبتلا به وضعیت ناخوشایند جدیدی نشود؛

تفریج («فرج») یاری کردنی است با جدایی انداختن بین دو چیز؛

«غوث» نجات دادن از ابتلاء و شدت و تحت حمایت ویژه قرار دادن است؛

«ظهیر» (پشتیبان، از ماده «ظهر») به معنای آن است که کسی در پشت سر قرار گیرد و انسان بتواند به او تکیه کند؛ و

«مساعده» («سعد») حالتی است که اقتضای خیر و برتری دارد. (التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، ج‏7، ص279 و ج8، ص258)

حدیث

1) دعای 48 صحیفه سجادیه دعایی است که امام سجاد ع در عید قربان و روز جمعه می‌خواندند.

در فرازی از این دعا آمده است:

خدایا! اگر مرا رفعت بخشی، کیست که مرا فرود آورد؛ و اگر مرا فرو آوری چه کسی مرا رفعت بخشد؟!

اگر مرا اکرام کنی، کیست که مرا خوار کند؛ و اگر مرا خوار کنی چه کسی مرا اکرام کند؟!

اگر عذاب کنی، چه کسی به من رحم کند؟!

و اگر مرا به هلاکت افکنی، کیست که در مورد بنده‌ات متعرض تو گردد یا تو را از جانب خویش مورد سوال قرار دهد؟!

و دانستم که نه در حکم تو ظلمی هست و نه در نقمتی که می‌فرستی عجله کرده‌ای؛ و همانا کسی عجله می‌کند که از فوت وقت بترسد و کسی به ظلم محتاج است که ضعیف باشد؛ و تو خدایا از اینها بسیار متعالی‌تر و برتری‌ای!

 الصحیفة السجادیة، دعاء 48

وَ کَانَ مِنْ دُعَائِهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ یَوْمَ الْأَضْحَى وَ یَوْمَ الْجُمُعَةِ:

... إِلَهِی إِنْ رَفَعْتَنِی فَمَنْ ذَا الَّذِی یَضَعُنِی، وَ إِنْ وَضَعْتَنِی فَمَنْ ذَا الَّذِی یَرْفَعُنِی، وَ إِنْ أَکْرَمْتَنِی فَمَنْ ذَا الَّذِی یُهِینُنِی، وَ إِنْ أَهَنْتَنِی فَمَنْ ذَا الَّذِی یُکْرِمُنِی، وَ إِنْ عَذَّبْتَنِی فَمَنْ ذَا الَّذِی یَرْحَمُنِی، وَ إِنْ أَهْلَکْتَنِی فَمَنْ ذَا الَّذِی یَعْرِضُ لَکَ فِی عَبْدِکَ، أَوْ یَسْأَلُکَ عَنْ أَمْرِهِ، وَ قَدْ عَلِمْتُ‏ أَنَّهُ لَیْسَ فِی حُکْمِکَ ظُلْمٌ، وَ لَا فِی نَقِمَتِکَ عَجَلَةٌ، وَ إِنَّمَا یَعْجَلُ مَنْ یَخَافُ الْفَوْتَ، وَ إِنَّمَا یَحْتَاجُ إِلَى الظُّلْمِ الضَّعِیفُ، وَ قَدْ تَعَالَیْتَ- یَا إِلَهِی- عَنْ ذَلِکَ عُلُوّاً کَبِیراً.

 

2) ابوحمزه ثمالی روایت می‌کند که امام سجاد ع در شبهای ماه رمضان هر شب به نماز مشغول می‌شد و وقتی نزدیک سحر می‌شد چنین دعا می‌کرد. این دعا در کتب ادعیه به دعای ابوحمزه ثمالی مشهور شده است. فرازهایی از این دعا چنین است:

خدایا! مرا با عقوبت کردن ادب مکن! و مرا گرفتار حیله خود مگردان!

خوبی از کجا به من رسد - ای پروردگارا - در حالی که جز از جانب تو نیست؛

و نجات از کجا سراغم آید در حالی که جز به تو امکان ندارد که حاصل شود؛

نه کسی که نیکویی ورزیده، از یاری و رحمتت بی‌نیاز گشته؛

و نه کسی که بدی کرده و در محضرت بی‌ادبی نموده و تو را راضی نساخته، از قدرتت بیرون رفته؛

یا ربّ! یا ربّ! یا رب! [و تا جایی که نفسش می‌آمد این عبارت را تکرار می‌کرد]

تو را به خودت شناختم و تو بودی که مرا به خویش ره نمودی و به خود فراخواندی!

و اگر تو نبودی نمی دانستم تو چیستی!

حمد خدایی را که او را می‌خوانم پس اجابتم می‌کند، هرچند هنگامی که مرا می خواند سستی می‌ورزم؛

و حمد خدایی را که از او درخواست می‌کنم و به من عطا می‌کند، هر چند که وقتی از من قرض می‌خواند بخل می‌ورزم؛

و حمد خدایی را که هرگاه برای هر نیازی که دلم بخواهد، او را ندا می‌کنم؛ و هرجا برای هر سرّی که مایل باشم، با او خلوت می‌کنم، بدون هیچ واسطه‌ای، و حاجتم را برآورده می‌سازد؛

حمد خدایی را که غیر او را نمی خوانم؛ که اگر غیر او را می‌خواندم، خواسته‌ام را نتواند که اجابت کند؛

و حمد خدایی را که به غیر او امید نبندم؛ که اگر به غیر او امید بندم، امیدم را بر باد دهد؛

و حمد خدایی را که مرا به خویش واگذار نمود  تا اکرامم کند؛ و مرا به مردم واگذار نکرد تا مرا خوار بدارند؛...

سرورم! من همان کوچکی هستم که تو بزرگش کردی؛

من همان نادانی هستم که تو تعلیمش دادی؛

مه همان گمراهی هستم که تو او را ره نمودی؛

و همان فروافتاده‌ای که تو رفعتش بخشیدی؛

من همان ترسانی هستم که تو ایمنی‌اش دادی؛

همان گرسنه‌ای که تو سیرش کردی؛

همان تشنه‌ای که تو سیرابش نمودی؛

همان برهنه‌ای که تو بر او لباس پوشاندی؛

همان فقیری که تو بی‌نیازش کردی؛

همان ناتوانی که تو توانایش نمودی؛

همان بیماری که تو شفایش دادی؛

همان گدایی که تو به او عطا فرمودی؛

همان گناهکاری که تو او را پوشاندی؛

همان خطاکاری که تو از او درگذشتی؛

من همان اندکی هستم که تو بسیارش کردی؛

همان مستضعفی که تو نصرتش دادی؛

من همان رانده‌شده‌ای هستم که تو پناهش دادی؛ ...

خدایا هنگامی که عصیانت کردم نه چنین بود که نسبت به ربوبیت تو انکار ورزیده باشم؛

و نه اینکه دستور تو را سبک شمرده باشم؛

و نه اینکه متعرض عقوبت تو شده باشم؛

و نه اینکه نسبت به وعده‌های عذابت سست‌انگار باشم؛

ولیکن خطایی بود که بر من عارض شد و نفسم آن را برایم زینت داد و دلخواهم بر من غلبه کرد و شقاوتم مرا بر آن یاری داد و پوشش ملایم تو مرا فریفت؛ و در نتیجه عصیانت کردم و با تمام توان مخالفتت نمودم!

اکنون چه کسی مرا از عذاب تو نجات می‌دهد؟!

و از دست طلبکاران فردا چه کسی رهایم می‌کند؟!

و به ریسمان چه کسی درآویزم اگر تو ریسمانت را از من ببُری؟! ...

سرورم؛ به چه کسی شِکوِه بَرَم، اگر تو از لغزشم درنگذری؟!

و نزد که جزع کنم، اگر از عنایت تو در آرامگاهم محروم بمانم؟!

و به که پناهنده شوم، اگر تو گره از کارم نگشایی؟!

سرورم! من که را دارم؟!

و چه کسی بر من رحم آورد اگر تو بر من رحم نکنی؟!

و به فضل و کرم چه کسی دل ببندم اگر تو مرا از فضلت در آن روز نیاز محروم کنی؟!

و از گناهانم به سوی که فرار کنم اگر مهلتم به سر آید؟! ...

مصباح المتهجد، ج‏2، ص582-590

دعاء السحر فی شهر رمضان‏

رَوَى أَبُو حَمْزَةَ الثُّمَالِیُّ قَالَ: کَانَ عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ سَیِّدُ الْعَابِدِینَ ص یُصَلِّی عَامَّةَ اللَّیْلِ فِی شَهْرِ رَمَضَانَ فَإِذَا کَانَ السَّحَرُ  دَعَا بِهَذَا الدُّعَاءِ:

إِلَهِی لَا تُؤَدِّبْنِی بِعُقُوبَتِکَ وَ لَا تَمْکُرْ بِی فِی حِیلَتِکَ

مِنْ أَیْنَ لِی الْخَیْرُ یَا رَبِّ وَ لَا یُوجَدُ إِلَّا مِنْ عِنْدِکَ

وَ مِنْ أَیْنَ لِیَ النَّجَاةُ وَ لَا تُسْتَطَاعُ إِلَّا بِکَ

لَا الَّذِی أَحْسَنَ اسْتَغْنَى عَنْ عَوْنِکَ وَ رَحْمَتِکَ

وَ لَا الَّذِی أَسَاءَ وَ اجْتَرَأَ عَلَیْکَ وَ لَمْ یُرْضِکَ خَرَجَ عَنْ قُدْرَتِکَ

یَا رَبِّ یَا رَبِّ یَا رَبِّ (حَتَّى یَنْقَطِعَ النَّفَسُ)

بِکَ عَرَفْتُکَ وَ أَنْتَ دَلَلْتَنِی عَلَیْکَ وَ دَعَوْتَنِی إِلَیْکَ وَ لَوْ لَا أَنْتَ لَمْ أَدْرِ مَا أَنْتَ

الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی أَدْعُوهُ فِیُجِیبُنِی وَ إِنْ کُنْتُ بَطِیئاً حِینَ یَدْعُونِی

وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی أَسْأَلُهُ فَیُعْطِینِی وَ إِنْ کُنْتُ بَخِیلًا حِینَ یَسْتَقْرِضُنِی

وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی أُنَادِیهِ کُلَّمَا شِئْتُ لِحَاجَتِی وَ أَخْلُو بِهِ حَیْثُ شِئْتُ لِسِرِّی بِغَیْرِ شَفِیعٍ فَیَقْضِی لِی حَاجَتِی

الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی لَا أَدْعُو غَیْرَهُ وَ لَوْ دَعَوْتُ غَیْرَهُ لَمْ یَسْتَجِبْ لِی دُعَائِی

وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی لَا أَرْجُو غَیْرَهُ وَ لَوْ رَجَوْتُ غَیْرَهُ لَأَخْلَفَ رَجَائِی

وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی وَکَلَنِی إِلَیْهِ فَأَکْرَمَنِی وَ لَمْ یَکِلْنِی إِلَى النَّاسِ فَیُهِینُونِی‏...

... سَیِّدِی أَنَا الصَّغِیرُ الَّذِی رَبَّیْتَهُ

وَ أَنَا الْجَاهِلُ الَّذِی عَلَّمْتَهُ

وَ أَنَا الضَّالُّ الَّذِی هَدَیَتْهَ

وَ الْوَضِیعُ الَّذِی رَفَعْتَهُ

وَ أَنَا الْخَائِفُ الَّذِی آمَنْتَهُ

وَ الْجَائِعُ الَّذِی أَشْبَعْتَهُ

وَ الْعَطْشَانُ الَّذِی أَرْوَیْتَهُ

وَ الْعَارِی الَّذِی کَسَوْتَهُ

وَ الْفَقِیرُ الَّذِی أَغْنَیْتَهُ

وَ الضَّعِیفُ الَّذِی قَوَّیْتَهُ

وَ الذَّلِیلُ الَّذِی أَعْزَزْتَهُ

وَ السَّقِیمُ الَّذِی شَفَیْتَهُ

وَ السَّائِلُ الَّذِی أَعْطَیْتَهُ

وَ الْمُذْنِبُ الَّذِی سَتَرْتَهُ

وَ الْخَاطِئُ الَّذِی أَقَلْتَهُ

وَ أَنَا الْقَلِیلُ  الَّذِی کَثَّرْتَهُ

وَ الْمُسْتَضْعَفُ الَّذِی نَصَرْتَهُ

وَ أَنَا الطَّرِیدُ الَّذِی آوَیْتَه‏ ...

... إِلَهِی لَمْ أَعْصِکَ حِینَ عَصَیْتُکَ وَ أَنَا بِرُبُوبِیَّتِکَ جَاحِدٌ وَ لَا بِأَمْرِکَ مُسْتَخِفٌّ وَ لَا لِعُقُوبَتِکَ مُتَعَرِّضٌ وَ لَا لِوَعِیدِکَ مُتَهَاوِنٌ

لَکِنْ خَطِیئَةٌ عَرَضَتْ وَ سَوَّلَتْ لِی نَفْسِی وَ غَلَبَنِی هَوَایَ وَ أَعَانَتْنِی عَلَیْهَا شِقْوَتِی وَ غَرَّنِی سِتْرُکَ الْمُرْخَى عَلَیَّ فَقَدْ عَصَیْتُکَ وَ خَالَفْتُکَ بِجُهْدِی

‏فَالْآنَ مِنْ عَذَابِکَ مَنْ یَسْتَنْقِذُنِی وَ مِنْ أَیْدِی الْخُصَمَاءِ غَداً مَنْ یُخَلِّصُنِی وَ بِحَبْلِ مَنْ أَتَّصِلُ إِنْ أَنْتَ قَطَعْتَ حَبْلَکَ عَنِّی‏

... سَیِّدِی فَبِمَنْ أَسْتَغِیثُ وَ إِنْ لَمْ تُقِلْنی عَثْرَتِی

فَإِلَى مَنْ أَفْزَعُ إِنْ فُقِدَتْ عِنَایَتُکَ فِی ضَجْعَتِی

وَ إِلَى مَنْ أَلْتَجِئُ إِنْ لَمْ تُنَفِّسْ کُرْبَتِی

سَیِّدِی مَنْ لِی وَ مَنْ یَرْحَمُنِی إِنْ لَمْ تَرْحَمْنِی

وَ فَضْلَ مَنْ أُؤَمِّلُ إِنْ عَدِمْتُ فَضْلَکَ یَوْمَ فَاقَتِی

وَ إِلَى مَنِ الْفِرَارُ مِنَ الذُّنُوبِ إِذَا انْقَضَى أَجَلِی‏...

 

3) ابن ابی یعفور دعایی را از امام صادق ع روایت کرده است. در فرازی از آن دعا فرمودند:

خدایا ! احدی مرا از تو پناه ندهد و جز تو پشتیبانی نیابم؛ پس مرا خوار مساز و در هلاکت مینداز و به عذاب وامگذار!

الکافی، ج‏2، ص586

عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِیهِ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ کَرَّامٍ عَنِ ابْنِ‏ أَبِی یَعْفُورٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع أَنَّهُ کَانَ یَقُولُ ...

اللَّهُمَّ إِنَّهُ لَا یُجِیرُنِی مِنْکَ أَحَدٌ وَ لَا أَجِدُ مِنْ دُونِکَ مُلْتَحَداً فَلَا تَخْذُلْنِی وَ لَا تُرْدِنِی فِی هَلَکَةٍ وَ لَا تُرِدْنِی بِعَذَاب‏...

تدبر

1) «أَ أَتَّخِذُ مِنْ دُونِهِ آلِهَةً إِنْ یُرِدْنِ الرَّحْمنُ بِضُرٍّ لا تُغْنِ عَنِّی شَفاعَتُهُمْ شَیْئاً وَ لا یُنْقِذُونِ»

این آیه برهانی است بر رد هر معبودی غیر از خدا:

آیا اگر خداوند رحمان بخواهد به من زیانی رساند، آیا آنان می توانند میانجی‌گری کنند یا مرا رهایی بخشند؟!

تاملی با خویش

معبود دروغین، صرفاً بت‌های سنگی و چوبی مشرکان نیست؛ بلکه هر چیزی که انسان دل در گوری او ببندد و گمان کند که نیازها و مشکلاتش را اوست که می‌تواند برطرف کند، معبود اوست.

بدین ترتیب، ‌پول، مقام، پارتی، و حتی علم و تکنولوژی ... می‌تواند معبود آدمیان قرار گیرد.

شاید بدین جهت است که خداوند وقتی بخواهد به کسی لطف کند و او را از غفلت درآورد او را در سختی‌های شدید قرار می‌دهد تا از هر سببی غیر از خدا ناامید شود تا بفهمد که تنها خداوند است که می‌تواند هر ضرر و آسیبی را رفع نماید:

«قُلْ مَنْ یُنَجِّیکُمْ مِنْ ظُلُماتِ الْبَرِّ وَ الْبَحْرِ تَدْعُونَهُ تَضَرُّعاً وَ خُفْیَةً لَئِنْ أَنْجانا مِنْ هذِهِ لَنَکُونَنَّ مِنَ الشَّاکِرینَ‏؛ قُلِ اللَّهُ یُنَجِّیکُمْ مِنْها وَ مِنْ کُلِّ کَرْبٍ ثُمَّ أَنْتُمْ تُشْرِکُون‏: بگو: چه کسى شما را از تاریکى‏هاى خشکى و دریا نجات مى‏بخشد؛ در حالى که او را با زارى و پنهانى مى‏خوانید که اگر ما را از این [مهلکه] نجات داد مسلّما از سپاسگزاران خواهیم بود؟! بگو: خداوند شما را از آن [مهلکه] و از هر اندوهى مى‏رهاند، باز هم شما شرک مى‏ورزید! (انعام/63-64)

 

2) «أَ أَتَّخِذُ مِنْ دُونِهِ آلِهَةً إِنْ یُرِدْنِ الرَّحْمنُ بِضُرٍّ لا تُغْنِ عَنِّی شَفاعَتُهُمْ شَیْئاً وَ لا یُنْقِذُونِ»

در این آیه برای اینکه ناتوانی معبودهای دروغین را توضیح دهد، اشاره کرد که اگر خداوند بخواهد ضرری به شما برساند، از دست اینان کاری ساخته نیست.

چرا در اینجا که می‌خواهد از ضرررساندن خدا سخن بگوید برای خدا از تعبیر «رحمن» استفاده کرد؟

الف. تعبیر رحمان اشاره است به گستره رحمت الهی و اینکه تدبیر همه خوبی‌ها و بدی‌ها به او برمی‌گردد؛ و از آن برهانی دیگر بر وحدانیت ربوبی خداوند می‌توان به دست آورد: اگر جمیع امور عالم وابسته به رحمت اوست و استقلالی از خود ندارد، پس تدبیر فرشتگان و سایر موجودات ماورایی هم از رحمت و تدبیر اوست؛ [حتی اگر کسی بخواهد از مدد آن موجودات هم کمک بگیرد، باید به پرستش خدا روی آورد، نه پزستش خود آنها] (المیزان، ج‏17، ص78)

ب. شاید غیر مستقیم می‌خواهد تاکید کند که بدانید خداوند اگر ضرری هم بخواهد برساند، این ضررش هم ناشی از رحمت رحمانیه اوست؛ چنانکه قبلا بیان شد که حتی «عذاب» هم از رحمانیت خداوند ریشه گرفته است (أَخافُ أَنْ یَمَسَّکَ عَذابٌ مِنَ الرَّحْمن‏؛ مریم/45) توضیح در جلسه 758، تدبر5 http://yekaye.ir/ya-seen-36-11/ )

ج. ...

 

3) «إِنْ یُرِدْنِ الرَّحْمنُ بِضُرٍّ»

سختى‏هایى را که انسان مى‏بیند، با اراده خداوند و در مدار رحمت اوست. (تفسیر نور، ج‏9، ص535)

 

4) «إِنْ یُرِدْنِ الرَّحْمنُ بِضُرٍّ»

براى توجّه به خداوند، کافى است شرایط سخت و فوق العاده را در پیش خود مجسّم سازیم. «إِنْ یُرِدْنِ الرَّحْمنُ بِضُرٍّ»

 

5) «وَ ما لِیَ لا أَعْبُدُ ... فَطَرَنی‏ وَ إِلَیْهِ تُرْجَعُونَ؛ أَ أَتَّخِذُ ... إِنْ یُرِدْنِ ... لا تُغْنِ عَنِّی ... وَ لا یُنْقِذُونِ»

چرا با اینکه در جمله قبل، مساله را بر سر مخاطبین برد (به سوی او بازمی گردید) اما بقیه عبارات را با ضمیر متکلم ادامه داد (برگیرم ... به من زیانی رساند ... نیازی از من را مرتفع نکند ... مرا نجات ندهند) و بلکه ضمایر جمله قبل هم متکلم بود‌ (مرا چه شود، نپرستم ... مرا پدید آورد)؟

الف. حکم را بر خود به عنوان یک انسان بُرد، تا معلوم کند هر انسانی این چنین است (المیزان، ج17، ص77)[3] به تعبیر دیگر، این استدلالی است که هر فرد با مراجعه به درون خویش می‌یابد و وی با این بیانش افراد را به فطرت و درون خویش ارجاع می‌دهد.

ب. براى جریحه‏دار نکردن عواطف مردم، از خود مثال بزنیم. (تفسیر نور، ج‏9، ص535)

ج. وی در مقابل کسانی استدلال می‌کند که اکثریتشان بر باطل‌اند و شاید می‌خواهد بدین وسیله، به طور غیرمستقیم، «مغالطه توسل به‌ اکثریت» یا «توسل به مقبولیت» را که مغالطه‌ای رایج در میان توده‌هاست، رد کند. در واقع، بسیاری از اوقات، مردم وقتی می‌بینند اکثر افراد یک مطلبی را باور دارند، احساس می‌کنند همان امر درست است و درباره چرایی آن تاملی نمی‌کنند. او با این نحوه بیان، می‌گوید من در درون خود اینها را می‌یابم، دیگر چرا باید از اکثریتی که به فطرت خود بی‌اعتنایند اقتدا کنم؟

د. ...

 

6) «وَ ما لِیَ لا أَعْبُدُ الَّذی فَطَرَنی‏ وَ إِلَیْهِ تُرْجَعُونَ؛ أَ أَتَّخِذُ مِنْ دُونِهِ آلِهَةً إِنْ یُرِدْنِ الرَّحْمنُ بِضُرٍّ لا تُغْنِ عَنِّی شَفاعَتُهُمْ شَیْئاً وَ لا یُنْقِذُونِ»

این دو آیه روی هم دو برهان است بر ابطال مبنای مشرکانی که وجود خداوند برتر از هر چیزی را قبول دارند، با این حال غیر خدا را می‌پرستند.

نکته فلسفه دین

اغلب مشرکان، خدای متعالی واحد را قبول دارند؛ اما دلیلی که برای پرستش موجودات دیگر (فرشتگان، جنیان، و ...)‌ می‌آورند این است که:

اولا، خداوند سبحان برتر از آن است که هرگونه ادراکی به او ره یابد، پس نمی‌توان در عبادت متوجه او شد؛

ثانیا می‌دانیم که موجوداتی ماورایی هستند که مقربان درگاه اویند، پس آنان را می‌پرستیم تا آنان شفیعان و واسطه‌های ما نزد او باشند در همه امور و رفع نیازها؛

این دو آیه پاسخ آنهاست:

اولا اگرچه تعالی خداوند امری درست است و انسان نمی‌تواند علم به مقام ذات خداوند پیدا کند، اما می‌توان با برخی از صفاتش او را شناخت، مانند اینکه اوست که ما را پدید آورده؛ پس راه توجه عقلی به او مسدود نیست؛

ثانیا این معبودها تنها در صورتی می‌توانند شفیع و واسطه انجام کاری شوند که خداوند بدانها اذن داده باشد چنانکه در جای دیگر فرموده «ما مِنْ شَفِیعٍ إِلَّا مِنْ بَعْدِ إِذْنِهِ: هیچ شفیعی نیست مگر پس از اذن او» (یونس/3) ولی جایی که خداوند بخواهد کاری را انجام دهد که بدانها اذنی نداده، آنها به هیچ عنوان نمی‌توانند جلوی خدا بایستند و ضرری را دفع کنند و کسی را نجات دهند؛ پس بر پرستش خود آنها هیچ ثمره‌ای بار نمی‌شود (المیزان، ج‏17، ص77-78)[4].

شبهه (آیا اعتقاد به شفاعت، شرک است؟)

با این توضیحات آیا باور شیعیان به شفاعت پیامبر ص و اهل بیت ع نوعی شرک نیست؟

پاسخ

اگر در توضیح دقت شود معلوم می‌شود که:

اولا برخلاف توهم برخی افراد، قرآن کریم شفاعت را به صورت مطلق نفی نمی‌کند؛ بلکه در جایی که خدا اذن داده باشد، شفاعت برقرار است (یونس/3)؛

و ثانیا آنچه مدمت شده، پرستیدن شفیعان است در عرض خداوند؛ و شیعیان هیچگاه پیامبر ص و اهل بیت ع را نمی‌پرستند و آنان را در عرض خداوند قرار نمی‌دهند؛ بلکه پرستش را تنها سزاوار خداوند می‌دانند و اگر اعتقاد به شفاعت آنان دارند، ناشی از آن است که خداوند خودش ما را دعوت کرده که علاوه بر تقواپیشه کردن، وسیله‌هایی برای تسریع حرکت به سوی او برگیریم: «یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَ ابْتَغُوا إِلَیْهِ الْوَسیلَة: ای کسانی که ایمان آورده‌اید تقوای الهی در پیش گیرید و وسیله به سوی او بجویید» (مائده/35) و خودش هم عملا با تاکیدات مکرر بر اطاعت از دستورات آنان (آل‌عمران/32 و 132؛ نساء/59؛ مائده/92؛ انفال/1 و 20 و 46؛ نور/54 و 56؛ محمد/33؛ مجادله/13؛ تغابن/12) و حتی اینکه نزد آنان برویم تا نزد خدا برایمان طلب مغفرت کنند، آنان را شفیع قرار داده (وَ لَوْ أَنَّهُمْ إِذْ ظَلَمُوا أَنْفُسَهُمْ جاؤُکَ فَاسْتَغْفَرُوا اللَّهَ وَ اسْتَغْفَرَ لَهُمُ الرَّسُولُ لَوَجَدُوا اللَّهَ تَوَّاباً رَحیماً: و اگر هنگامی که آنان به خویش ستم می‌کردند نزد تو می‌آمدند و از خدا طلب مغفرت می‌کردند و رسول هم برایشان طلب مغفرت می کرد، حتما خداوند را بسیار توبه‌پذیر و رحیم می‌یافتند؛ نساء/64)، و به شفاعت آنان رضایت داده است: «وَ لا یَشْفَعُونَ إِلاَّ لِمَنِ ارْتَضى‏: و شفاعت نمی‌کنند مگر برای کسی که [خداوند] رضایت داده است» (انبیاء/28)

 

7) «فَطَرَنِی ... لا تُغْنِ عَنِّی شَفاعَتُهُمْ»

مقایسه، از بهترین راههاى آموزش است. خدا مرا آفریده، ولى سایر معبودها برایم ذرّه‏اى فایده ندارند. (تفسیر نور، ج‏9، ص535)

 

 

---

[1] . و فتح یاء المتکلم فی یردنی مع طلحة السمان، کذا فی کتاب ابن عطیة، و فی کتاب ابن خالویه طلحة بن مطرف، و عیسى الهمدانی، و أبو جعفر، و رویت عن نافع و عاصم و أبی عمرو. و قال الزمخشری: «و قرى‏ء إن یردنی الرحمن بضر بمعنى: إن یجعلنی موردا للضر.» انتهى. و هذا و اللّه أعلم رأی فی کتب القراءات، یردنی بفتح الیاء، فتوهم أنها یاء المضارعة، فجعل الفعل متعدیا بالیاء المعدیة کالهمزة، فلذلک أدخل علیه همزة التعدیة، و نصب به اثنین. و الذی فی کتب القراء الشواذ أنها یاء الإضافة المحذوفة خطأ و نطقا لالتقاء الساکنین. قال فی کتاب ابن خالویه: بفتح یاء الإضافة. و قال فی اللوامح: إن یردنی الرحمن بالفتح، و هو أصل الیاء عند البصریة، لکن هذه محذوفة، یعنی البصریة، أی المثبتة بالخط البربری بالبصر، لکونها مکتوبة بخلاف المحذوفة خطأ و لفظا، فلا ترى بالبصر. (البحر المحیط، ج‏9، ص56)

[2] قرأ ورش عن نافع «ینقذونی» باثبات ایاء فی الوسع و قرء‌یعقوب و سلام باثبات ایاء فی الحالین و قرأ بحذف الیاء فی الحالین باقی القراء اکتفاء بالکسرة دلیلا علی المحذوف؛ و قرأ عباس عن ابی‌عمرو و ابن سعدان عن الیزیدی عن ابی‌عمرو من طریق الاهوازی «ینقذون» بسکون النون فی الحالین و حذف الیاء. (معجم القرائات، ج7، ص474-475)

[3] . و اختار لذلک سیاق التکلم وحده - إلا فی جملة اعترض بها فی خلال الکلام و هی قوله: «وَ إِلَیْهِ تُرْجَعُونَ» - و ذلک بإجراء الحکم فی نفسه بما أنه إنسان أوجده الله و فطره حتى یجری فی کل إنسان هو مثله و الأفراد أمثال فقوله: «وَ ما لِیَ لا أَعْبُدُ» إلخ. فی معنى و ما للإنسان لا یعبد إلخ. أ یتخذ الإنسان من دونه آلهة إلخ.

[4] . ثم إن الآیتین حجتان قائمتان على إبطال ما احتج به الوثنیة و بنوا على ذلک عبادة الأصنام و أربابها.

توضیح ذلک أنهم قالوا: إن الله سبحانه أجل من أن یحیط به حس أو خیال أو عقل لا یناله شی‏ء من القوى الإدراکیة فلا یمکن التوجه إلیه بالعبادة فسبیل العبادة أن نتوجه إلى مقربی حضرته و الأقویاء من خلقه کالملائکة الکرام و الجن و القدیسین من البشر حتى یکونوا شفعاء لنا عند الله فی إیصال الخیرات و دفع الشرور و المکاره.

و الجواب عن أولى الحجتین بما حاصله أن الإنسان و إن کان لا یحیط علما بالذات المتعالیة لکنه یعرفه تعالى بصفاته الخاصة به مثل کونه فاطرا له موجدا إیاه فله أن یتوجه إلیه من طریق هذه الصفات و إنکار إمکانه مکابرة، و هذا الجواب هو الذی‏ أشار إلیه بقوله: «وَ ما لِیَ لا أَعْبُدُ الَّذِی فَطَرَنِی».

و عن الثانیة أن هؤلاء الآلهة إن کانت لهم شفاعة کانت مما أفاضه الله علیهم و الله سبحانه لا یعطیهم ذلک إلا فیما لا تتعلق به منه إرادة حاتمة و لازمه أن شفاعتهم فیما أذن الله لهم فیه کما قال: «ما مِنْ شَفِیعٍ إِلَّا مِنْ بَعْدِ إِذْنِهِ» (یونس/3) أما إذا أراد الله شیئا إرادة حتم فلا تنفع شفاعتهم شیئا فی المنع عن نفوذها فاتخاذهم آلهة و عدمه سواء فی عدم التأثیر لجلب خیر أو دفع شر، و إلى ذلک أشار بقوله: «أَ أَتَّخِذُ مِنْ دُونِهِ آلِهَةً إِنْ یُرِدْنِ الرَّحْمنُ بِضُرٍّ لا تُغْنِ عَنِّی شَفاعَتُهُمْ شَیْئاً وَ لا یُنْقِذُونِ».