یک آیه در روز

بسم الله الرحمن الرحیم

664) نگاهی کلی به حکایت موسی ع و خضر ع

آیات 60 تا 82 این سوره به بحث از حکایت موسی ع و خضر اختصاص داشت. تاکنون درباره تک‌تک آیات این ماجرا بحث شد. اکنون مناسب است یک نگاه کلی نیز به این ماجرا داشته باشیم.

ابتدا یکبار متن و ترجمه این آیات را مرور کنیم:

وَ إِذْ قالَ مُوسى‏ لِفَتاهُ لا أَبْرَحُ حَتَّى أَبْلُغَ مَجْمَعَ الْبَحْرَیْنِ أَوْ أَمْضِیَ حُقُباً؛

فَلَمَّا بَلَغا مَجْمَعَ بَیْنِهِما نَسِیا حُوتَهُما فَاتَّخَذَ سَبیلَهُ فِی الْبَحْرِ سَرَباً

فَلَمَّا جاوَزا قالَ لِفَتاهُ آتِنا غَداءَنا لَقَدْ لَقینا مِنْ سَفَرِنا هذا نَصَباً

قالَ أَ رَأَیْتَ إِذْ أَوَیْنا إِلَى الصَّخْرَةِ فَإِنِّی نَسیتُ الْحُوتَ وَ ما أَنْسانیهُ إِلاَّ الشَّیْطانُ أَنْ أَذْکُرَهُ وَ اتَّخَذَ سَبیلَهُ فِی الْبَحْرِ عَجَباً

قالَ ذلِکَ ما کُنَّا نَبْغِ فَارْتَدَّا عَلى‏ آثارِهِما قَصَصاً

فَوَجَدا عَبْداً مِنْ عِبادِنا آتَیْناهُ رَحْمَةً مِنْ عِنْدِنا وَ عَلَّمْناهُ مِنْ لَدُنَّا عِلْماً

قالَ لَهُ مُوسى‏ هَلْ أَتَّبِعُکَ عَلى‏ أَنْ تُعَلِّمَنِ مِمَّا عُلِّمْتَ رُشْداً

قالَ إِنَّکَ لَنْ تَسْتَطیعَ مَعِیَ صَبْراً

وَ کَیْفَ تَصْبِرُ عَلى‏ ما لَمْ تُحِطْ بِهِ خُبْراً

قالَ سَتَجِدُنی‏ إِنْ شاءَ اللَّهُ صابِراً وَ لا أَعْصی‏ لَکَ أَمْراً

قالَ فَإِنِ اتَّبَعْتَنی‏ فَلا تَسْئَلْنی‏ عَنْ شَیْ‏ءٍ حَتَّى أُحْدِثَ لَکَ مِنْهُ ذِکْراً

فَانْطَلَقا حَتَّى إِذا رَکِبا فِی السَّفینَةِ خَرَقَها قالَ أَ خَرَقْتَها لِتُغْرِقَ أَهْلَها لَقَدْ جِئْتَ شَیْئاً إِمْراً

قالَ أَ لَمْ أَقُلْ إِنَّکَ لَنْ تَسْتَطیعَ مَعِیَ صَبْراً

قالَ لا تُؤاخِذْنی‏ بِما نَسیتُ وَ لا تُرْهِقْنی‏ مِنْ أَمْری عُسْراً

فَانْطَلَقا حَتَّى إِذا لَقِیا غُلاماً فَقَتَلَهُ قالَ أَ قَتَلْتَ نَفْساً زَکِیَّةً بِغَیْرِ نَفْسٍ لَقَدْ جِئْتَ شَیْئاً نُکْراً

قالَ أَ لَمْ أَقُلْ لَکَ إِنَّکَ لَنْ تَسْتَطیعَ مَعِیَ صَبْراً

قالَ إِنْ سَأَلْتُکَ عَنْ شَیْ‏ءٍ بَعْدَها فَلا تُصاحِبْنی‏ قَدْ بَلَغْتَ مِنْ لَدُنِّی عُذْراً

فَانْطَلَقا حَتَّى إِذا أَتَیا أَهْلَ قَرْیَةٍ اسْتَطْعَما أَهْلَها فَأَبَوْا أَنْ یُضَیِّفُوهُما فَوَجَدا فیها جِداراً یُریدُ أَنْ یَنْقَضَّ فَأَقامَهُ قالَ لَوْ شِئْتَ لاَتَّخَذْتَ عَلَیْهِ أَجْراً

قالَ هذا فِراقُ بَیْنی‏ وَ بَیْنِکَ سَأُنَبِّئُکَ بِتَأْویلِ ما لَمْ تَسْتَطِعْ عَلَیْهِ صَبْراً

أَمَّا السَّفینَةُ فَکانَتْ لِمَساکینَ یَعْمَلُونَ فِی الْبَحْرِ فَأَرَدْتُ أَنْ أَعیبَها وَ کانَ وَراءَهُمْ مَلِکٌ یَأْخُذُ کُلَّ سَفینَةٍ غَصْباً

وَ أَمَّا الْغُلامُ فَکانَ أَبَواهُ مُؤْمِنَیْنِ فَخَشینا أَنْ یُرْهِقَهُما طُغْیاناً وَ کُفْراً

فَأَرَدْنا أَنْ یُبْدِلَهُما رَبُّهُما خَیْراً مِنْهُ زَکاةً وَ أَقْرَبَ رُحْماً

وَ أَمَّا الْجِدارُ فَکانَ لِغُلامَیْنِ یَتیمَیْنِ فِی الْمَدینَةِ وَ کانَ تَحْتَهُ کَنْزٌ لَهُما وَ کانَ أَبُوهُما صالِحاً فَأَرادَ رَبُّکَ أَنْ یَبْلُغا أَشُدَّهُما وَ یَسْتَخْرِجا کَنزَهُما رَحْمَةً مِنْ رَبِّکَ وَ ما فَعَلْتُهُ عَنْ أَمْری ذلِکَ تَأْویلُ ما لَمْ تَسْطِعْ عَلَیْهِ صَبْراً.

ترجمه

و هنگامی که موسی ع به [یار] جوانش گفت: دست از طلب ندارم تا اینکه به محل به هم پیوستن آن دو دریا برسم یا [اگر لازم باشد] روزگاری متمادی راه پویم.

پس هنگامی که به محل پیوستن آن دو رسیدند ماهی‌شان را فراموش کردند و [آن ماهی] راهش را در دریا در مسیری آزاد و رها در پیش گرفت.

و چون عبور کردند به [یار] جوانش گفت: غذای‌مان را بیاور که براستی از این سفرمان خستگی‌ای به ما رسید.

گفت آیا دیدی وقتی که به آن صخره پناه برده بودیم، پس من آن ماهی را فراموش کردم و جز شیطان آن را فراموشم نساخت که آن را یادآوری کنم، و به طرز عجیبی راهش را در دریا در پیش گرفت.

گفت: این است آنچه که همواره دنبالش بودیم، پس پی‌جویان [بحث‌کنان] از راهی که آمده بودند، برگشتند.

پس بنده‌ای از بندگان ما را یافتند که رحمتی از جانب خود به او عطا کرده و به او از نزد خود علمی آموخته بودیم.

موسی ع به او گفت: آیا تو را پیروی کنم به این [شرط] که مرا از آنچه آموخته‌ شده‌ای، کمالی بیاموزی؟!

گفت حقیقتاً تو هرگز در همراهی با من توان شکیبایی نداری؛

و چگونه شکیبایی ورزی بر آنچه که به لحاظ علمی بدان احاطه نداری [= آن را فرانگرفته‌ای] ؟!

گفت مرا، به خواست خدا، شکیبا خواهی یافت و تو را در امری نافرمانی نکنم.

گفت پس اگر از من پیروی کردی دیگر از من، از چیزی مپرس، تا اینکه [خودم] برایت از آن از نو یادی کنم.

پس [آن دو] به راه افتادند. تا وقتی که به آن کشتی‌ سوار شدند، آن را سوراخ کرد. گفت آیا سوراخش کردی تا ساکنانش را غرق کنی؟! حقاً چیز عجیبی [به جا] آوردی!

گفت: آیا نگفتم که حقیقتاً تو هرگز در همراهی با من توان شکیبایی نداری؛

گفت مرا بر آنچه فراموش کردم مواخذه مکن! و مرا نسبت به کارم در سختی قرار مده!

پس به راه افتادند؛ تا وقتی به پسرکی برخوردند و او را کُشت، گفت: آیا جان پاکی را، بدون [اینکه از باب قصاص] کسی [باشد] ، کُشتی‌؟ واقعا که چیز ناشایستی [به جا] آوردی!

گفت: آیا به تو نگفتم که حقیقتاً تو هرگز در همراهی با من توان شکیبایی نداری؟

گفت: اگر بعد از آن، از تو در مورد چیزی پرسیدم دیگر مصاحبت مرا نپذیر، که دیگر نزد من عذر [کافی] داری!

پس [آن دو] به راه افتادند؛ تا وقتی که به اهل قریه‌ای رسیدند، از اهالی آنجا طعامی درخواست کردند؛ ولی از اینکه آن دو را مهمان کنند امتناع ورزیدند؛ پس در آنجا دیواری یافتند که می‌خواست فرو ریزد؛ پس آن را بپا داشت؛ گفت اگر می‌خواستی، بر آن اجرتی می‌گرفتی!

گفت این است جدایی بین من و تو؛ به زودی تو را از تأویل آنچه بر آن توان شکیبایی نداشتی، خبر خواهم داد.

اما آن کشتی، از آنِ بیچارگانی بود که در دریا کار می‌کردند؛ پس خواستم آن را معیوب کنم، چرا که در ورای آنان پادشاهی بود که هر کشتی [بی‌عیب و نقصی] را به غصب می‌گرفت.

و اما آن پسرک، پدر و مادرش مومن بودند؛ و ترسیدیم که آن دو را با سرکشی و کفر دربرگیرد؛

از این رو خواستیم که پروردگارشان برایشان تبدیل کند [آن فرزند را] به بهتر از او در پاکی، و نزدیک‌تر در دل‌رحمی.

و اما آن دیوار، از آنِ دو پسرک یتیم در آن شهر بود و زیر آن گنجی متعلق به آن دو بود و پدرشان [مرد] صالحی بود؛ پس پروردگارت خواست که آن دو بزرگتر شوند [به حد رشد خود رسند] و گنج‌شان را بیرون آورند، از باب رحمتی از پروردگارت، و آن [کارها] را به امر خود انجام ندادم؛ این بود تأویل آنچه بر آن نتوانستی شکیبایی ورزی.

حدیث

1) ابوسعید عقیصا می‌گوید: به امام حسن ع عرض کردم که: یا ابن رسول الله! چرا در برابر معاویه سستی به خرج دادی و با او صلح کردی در حالی که می‌دانستی حق از آنِ توست نه از آنِ او، و او گمراهی سرکش است؟!

فرمود: اباسعید! آیا من حجتی که خداوند متعال بر خلایق قرار داده و امام آنها نیستم؟

گفتم: بله!

فرمود: آیا من همان نیستم که رسول الله ص در مورد من و برادرم فرمود: حسن و حسین امام‌اند قیام کنند یا بنشینند؟!

گفتم: بله!

فرمود: پس من امام هستم اگر قیام می‌کردم؛ و من امام‌ام اگر که نشستم! اباسعید! علت مصالحه من با معاویه همان علت مصالحه رسول الله ص است با بنی‌ضمره و بنی‌اشجع و با اهل مکه هنگامی که از حدیبیه بازگشت؛ آنان به تنزیل [= به متن صریح قرآن] کافر بودند و معاویه و اصحابش به تاویل [= باطن و حقیقت غیرصریح قرآن]. ابا سعید! اگر من امامی از جانب خداوند متعال هستم نباید که نظر مرا در آنچه از صلح یا جنگ در پیش گرفتم نابخردانه بشماری هرچند که حکمت آن کاری که انجام دادم بر تو پوشیده مانده باشد. آیا نمی‌بینی که خضر هنگامی که کشتی را سوراخ کرد و آن پسرک را کُشت و دیوار را پا بر جا کرد، موسی ع به خاطر اشتباه در فهم حکمت آن، بر وی خشمگین شد تا اینکه حکمت کارش را خبر داد و آنگاه راضی شد؟! من نیز چنین‌ام! شما به خاطر جهلتان درباره حکمت این کار بر من خشمگین شده‌اید، در حالی که اگر آنچه انجام داده‌ام نبود، بر روی زمین احدی از شیعیان ما باقی نمی‌ماند مگر اینکه به قتل می‌رسید.

علل الشرائع، ج‏1، ص211؛ الطرائف (ابن‌طاووس)، ج‏1، ص196

حَدَّثَنَا عَلِیُّ بْنُ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ رَحِمَهُ اللَّهُ قَالَ حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ مُوسَى بْنِ دَاوُدَ الدَّقَّاقُ قَالَ حَدَّثَنَا الْحَسَنُ بْنُ أَحْمَدَ بْنِ اللَّیْثِ قَالَ حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ حُمَیْدٍ قَالَ حَدَّثَنَا یَحْیَى بْنُ أَبِی بُکَیْرٍ قَالَ حَدَّثَنَا أَبُو الْعَلَاءِ الْخَفَّافُ عَنْ أَبِی سَعِیدٍ عَقِیصَا قَالَ: قُلْتُ لِلْحَسَنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ لِمَ دَاهَنْتَ مُعَاوِیَةَ وَ صَالَحْتَهُ وَ قَدْ عَلِمْتَ أَنَّ الْحَقَّ لَکَ دُونَهُ وَ أَنَّ مُعَاوِیَةَ ضَالٌّ بَاغٍ فَقَالَ یَا أَبَا سَعِیدٍ أَ لَسْتُ حُجَّةَ اللَّهِ تَعَالَى ذِکْرُهُ عَلَى خَلْقِهِ وَ إِمَاماً عَلَیْهِمْ بَعْدَ أَبِی ع قُلْتُ بَلَى قَالَ أَ لَسْتُ الَّذِی قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص لِی وَ لِأَخِی الْحَسَنُ وَ الْحُسَیْنُ إِمَامَانِ قَامَا أَوْ قَعَدَا قُلْتُ بَلَى- قَالَ فَأَنَا إِذَنْ إِمَامٌ لَوْ قُمْتُ وَ أَنَا إِمَامٌ إِذْ لَوْ قَعَدْتُ یَا أَبَا سَعِیدٍ عِلَّةُ مُصَالَحَتِی لِمُعَاوِیَةَ عِلَّةُ مُصَالَحَةِ رَسُولِ اللَّهِ ص لِبَنِی ضَمْرَةَ وَ بَنِی أَشْجَعَ وَ لِأَهْلِ مَکَّةَ حِینَ انْصَرَفَ مِنَ الْحُدَیْبِیَةِ أُولَئِکَ کُفَّارٌ بِالتَّنْزِیلِ وَ مُعَاوِیَةُ وَ أَصْحَابُهُ کُفَّارٌ بِالتَّأْوِیلِ یَا أَبَا سَعِیدٍ إِذَا کُنْتُ إِمَاماً مِنْ قِبَلِ اللَّهِ تَعَالَى ذِکْرُهُ لَمْ یَجِبْ أَنْ یُسَفَّهَ رَأْیِی فِیمَا أَتَیْتُهُ مِنْ مُهَادَنَةٍ أَوْ مُحَارَبَةٍ وَ إِنْ کَانَ وَجْهُ الْحِکْمَةِ فِیمَا أَتَیْتُهُ مُلْتَبِساً أَ لَا تَرَى الْخَضِرَ ع لَمَّا خَرَقَ السَّفِینَةَ وَ قَتَلَ الْغُلَامَ وَ أَقَامَ الْجِدَارَ سَخِطَ مُوسَى ع فِعْلَهُ لِاشْتِبَاهِ وَجْهِ الْحِکْمَةِ عَلَیْهِ حَتَّى أَخْبَرَهُ فَرَضِیَ هَکَذَا أَنَا سَخِطْتُمْ عَلَیَّ بِجَهْلِکُمْ بِوَجْهِ الْحِکْمَةِ فِیهِ وَ لَوْ لَا مَا أَتَیْتُ لَمَا تُرِکَ مِنْ شِیعَتِنَا عَلَى وَجْهِ الْأَرْضِ أَحَدٌ إِلَّا قُتِلَ.

 

2) عبدالله بن فضل هاشمی گوید: شنیدم که امام صادق ع فرمود: همانا صاحب این امر غیبتی دارد که بناچار هر باطل‌پیشه‌ای در آن موقع به تردید می‌افتد.

گفتم: فدایت شوم؛ چرا؟

فرمود: به خاطر امری که به ما اذن نداده‌اند که بر شما آشکارش کنیم!

گفتم: چه حکمتی در غیبت او هست؟

فرمود: همان حکمتی که در غیبت‌های حجت‌های پیشین خداوند متعال بوده است؛ همانا حکمت آن آشکار نمی‌شود مگر بعد از ظهورش همان گونه که حکمت آن کارهایی که خضر انجام داد - از سوراخ کردن کشتی و کشتن آن پسرک و برپا داشتن آن دیوار - بر موسی ع آشکار نشد مگر در زمان جدایی آن دو از هم؛

ابن فضل! همانا این امر، امری از امر خداست، سرّی از سرّ خداست و غیبی از غیب خداست؛ و هرگاه دانستیم که خداوند عز و جل حکیم است تصدیق می‌کنیم که کارهایش تماماً بر اساس حکمت است هرچند که دلیل آن بر ما ناآشکار باشد.

علل الشرائع، ج‏1، ص: 246؛ الإحتجاج على أهل اللجاج (للطبرسی)، ج‏2، ص: 376؛ الخرائج و الجرائح، ج‏2، ص: 956

حَدَّثَنَا عَبْدُ الْوَاحِدِ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ عُبْدُوسٍ النَّیْسَابُورِیُّ الْعَطَّارُ رَحِمَهُ اللَّهُ قَالَ حَدَّثَنَا عَلِیُّ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ قُتَیْبَةَ النَّیْسَابُورِیُّ قَالَ حَدَّثَنَا حَمْدَانُ بْنُ سُلَیْمَانَ النَّیْسَابُورِیُّ قَالَ حَدَّثَنَا أَحْمَدُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ جَعْفَرٍ الْمَدَائِنِیُّ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْفَضْلِ الْهَاشِمِیِّ قَالَ سَمِعْتُ الصَّادِقَ جَعْفَرَ بْنَ مُحَمَّدٍ ع یَقُولُ

إِنَّ لِصَاحِبِ هَذَا الْأَمْرِ غَیْبَةً لَا بُدَّ مِنْهَا یَرْتَابُ فِیهَا کُلُّ مُبْطِلٍ.

فَقُلْتُ لَهُ وَ لِمَ جُعِلْتُ فِدَاکَ؟

قَالَ لِأَمْرٍ لَمْ یُؤْذَنْ لَنَا فِی کَشْفِهِ لَکُمْ.

قُلْتُ فَمَا وَجْهُ الْحِکْمَةِ فِی غَیْبَتِهِ؟

قَالَ وَجْهُ الْحِکْمَةِ فِی غَیْبَتِهِ وَجْهُ الْحِکْمَةِ فِی غَیْبَاتِ مَنْ تَقَدَّمَهُ مِنْ حُجَجِ اللَّهِ تَعَالَى ذِکْرُهُ إِنَّ وَجْهَ الْحِکْمَةِ فِی ذَلِکَ لَا یَنْکَشِفُ إِلَّا بَعْدَ ظُهُورِهِ کَمَا لَا یَنْکَشِفُ وَجْهُ الْحِکْمَةِ لَمَّا أَتَاهُ الْخَضِرُ ع مِنْ خَرْقِ السَّفِینَةِ وَ قَتْلِ الْغُلَامِ وَ إِقَامَةِ الْجِدَارِ لِمُوسَى ع إِلَّا وَقْتَ افْتِرَاقِهِمَا یَا ابْنَ الْفَضْلِ إِنَّ هَذَا الْأَمْرَ أَمْرٌ مِنْ أَمْرِ اللَّهِ وَ سِرٌّ مِنْ سِرِّ اللَّهِ وَ غَیْبٌ مِنْ غَیْبِ اللَّهِ وَ مَتَى عَلِمْنَا أَنَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ حَکِیمٌ صَدَّقْنَا بِأَنَّ أَفْعَالَهُ کُلَّهَا حِکْمَةٌ وَ إِنْ کَانَ وَجْهُهَا غَیْرَ مُنْکَشِفٍ لَنَا.

تدبر

1) حضرت موسی ع پیامبری اولواالعزم بود و در میان پیامبران خدا به صفت «کلیم الله: هم‌سخنِ خدا» مفتخر شده بود (کَلَّمَ اللَّهُ مُوسى‏ تَکْلیماً: خداوند با موسی ع سخن گفت، چه سخن‌گفتنی؛ نساء/164) با این حال خداوند، به دلایلی که در آیات بدان تصریح نشده، حضرت موسی ع را مامور یافتن شخصی می‌کند که مطالبی می‌داند که موسی ع نمی‌داند و موسی ع برداشتش از این ماموریت این است که قرار است نزد او علمی بیاموزد؛ اما همین که او را می‌یابد و تقاضایش را مطرح می‌کند با مخالفت او مواجه می‌شود: او می‌گوید تو چون به کارهایی که می‌کنم علم نداری، پس تحمل همراهی با مرا نداری!

سوال: موسی ع می‌خواست از علم او آگاه شود، طبیعی است که به کارهای او علم نداشته باشد؛ چرا خضر چنین شرطی را با موسی ع می‌گذارد؟

الف. خود موسی ع نگفت: «به من از علمت چیزی بیاموز»؛ بلکه گفت: «آیا از تو پیروی کنم به این که مرا از آنچه آموخته‌ شده‌ای، کمالی بیاموزی» یعنی از طرفی، شرط گذاشتن را خودش شروع کرد؛ و از طرف دیگر، خودش «پیروی کردن» را مقدمه علم‌آموزی قرار داد؛ و در واقع خضر گفت: بدین روش نمی‌توانم به تو چیزی بیاموزم. البته موسی ع ادب کرد؛ اما شاید اگر چنین روشی را برای علم‌آموزی نمی‌گذاشت، امکان علم‌آموزیش مهیا می‌شد!

ب. ...

 

2) این سفر از ابتدا تا انتهایش با عجایب همراه است، و یکی از آن عجایب، فراموشی‌های مکرری است که رخ می‌دهد:

آنها ماهی‌ای همراه داشتند که ظاهرا غذایشان بوده، در برخی روایات آمده که آن ماهی بریان یا نمک‌سودشده بود، اما آن ماهی، راه خود را در آب در پیش می‌گیرد و می‌رود؛ خود این واقعه به قدر کافی عجیب هست؛ اما عجیب‌تر اینکه کسی که همراه موسی ع بوده، فراموش می‌کند چنین واقعه مهمی را به موسی بگوید؛

خضر با موسی ع شرط می‌کند که در حین کار از من سوال نکن، بعدا خودم برایت توضیح می‌دهم؛ و موسی ع هم قول می‌دهد؛ با این حال هر بار موسی ع فراموش می‌کند؛ حتی آن موقعی که خودش شرط می‌کند که اگر این بار سوال کردم، توفیق همراهی با تو را از دست بدهم!

چرا این فراموشی این اندازه در این ماجرا تکرار می‌شود؟

الف. شاید خداوند می‌خواهد نشان دهد که یادتان باشد نه‌تنها علمتان محدود است بلکه علمِ همان چیزهایی را هم که می‌دانید در اختیارتان نیست.

ب. شاید می‌خواهد نشان دهد که فراموشی، مطلبی است که حتی ممکن است گریبانگیر برترین اولیای خدا شود!

تاملی اخلاقی

چرا برخی از ما وقتی خودمان کاری را فراموش می‌کنیم انتظار داریم سریع عذرمان را بپذیرند؛ اما وقتی دیگران وظیفه‌ای را که در قبال ما برعهده دارند، فراموش می‌کنند از دست آنها عصبانی می‌شویم و آنها را مؤاخذه می‌کنیم؟

تامل اخلاقی مضاعف

آیا همین جمله فوق را که خواندیم باز ذهنمان سراغ مواردی نرفت که ما را نابجا مواخذه کردند و از دست ما عصبانی شدند؟ آیا ذهنمان سراغ این نرفت که این جملات بهانه می‌دهد به دست کسانی که خلف وعده کنند؟!

آیا ذهنمان رفت سراغ مواردی که ما عذر دیگران را قبول نکرده بودیم و این کارمان کار خوبی نبود؟!

 

3) خود شخصیت خضر و کارهایش یکی دیگر از عجایب این ماجراست.

او واقعا کیست؟

آیا پیامبر بوده (جلسه 641، حدیث3 http://yekaye.ir/al-kahf-18-60/) یا پیامبر نبوده بلکه صرفاً ولی‌ّای از اولیاء الله بوده است (جلسه 646، حدیث1 http://yekaye.ir/al-kahf-18-65/)؟

آیا درست است که از آب حیات نوشیده؟

آیا درست است که هنوز زنده است و در زمان ظهور امام زمان ع همراه ایشان ظاهر خواهد شد؟

آیا اصلا درست است که اسم او «خضر» است؟

چگونه مطالبی می‌دانست و کارهایی می‌کرد که پیامبر اولواالعزم زمانش آنها را درک نمی‌کرد؟

چگونه او چنین علمی را از خدا دریافت کرده بود که حضرت موسای کلیم الله از آن محروم بود؟

و ...

اینها و ده‌ها سوال دیگر پیرامون این شخصیت پیچیده وجود دارد که پاسخ اینها را در قرآن کریم نمی‌یابیم. چرا؟

الف. قرآن کریم با این نحوه ورود می‌خواهد نشان دهد که اینها مساله اصلی نیست. مساله اصلی در داستان موسی ع و خضر همان مطالبی است که در آیات به‌وضوح آمده و تدبرهای دیگر بدان اشاره می‌شود.

ب. آیا مطمئنیم که قرآن کریم متعرض هیچیک از این سوالات نشده است؟ آیا اینکه ما نتوانستیم از قرآن پاسخ اینها را بیابیم، یعنی در قرآن نیست؟ آیا نیافتن دلیل بر نبودن است؟ مگر نه این است که قرآن درباره حقیقت خود می‌فرماید «» () مگر نه این است که اهل بیت ع تاکید کرده‌اند که همه اخبار گذشته و آینده، اخبار ما و دیگران در قرآن هست و اگر کسی که آنها را می‌شناسد بیاید و آن را به ما بگوید تعجب خواهیم کرد [که چگونه اینها به این وضوح در قرآن بود و ما نفهمیدیم] (جلسه2، حدیث1 http://yekaye.ir/%d9%8eanbyiae-21-10/) و مشکل ما این است که به سراغ معلمان حقیقیِ قرآن نمی‌رویم (جلسه 582، حدیث5 http://yekaye.ir/al-kahf-18-1/)

ج. ...

 

سه واقعه‌ای که در مسیر همراهی موسی ع و خضر رخ داد، هر یک بتنهایی نکاتی داشتند که در مباحث قبل بدانها اشاره شد، اما با کنار هم گذاشتن و مقایسه آنها نیز می‌توان به نکات جدیدی رسید:

4) در هر سه واقعه، خضر ع ماموریت داشت از انسانهای خاصی حمایت کند:

اولی: انسان‌هایی بیچاره (بی‌پشت و پناه) بودند، و قرار بود یک خطر مالی از آنها دفع شود؛

دومی: مساله پدر و مادری مومن بود که قرار بود یک آسیب معنوی از آنها دفع شود؛

سومی:‌ دو طفل یتیم (بی‌پشت و پناه) از آنِ پدری صالح بودند که قرار بود به خاطر آن پدر، مانعی برای رشد مالی - معنوی آنها پیش نیاید.

در واقع،

اولی، انسانهای بی‌پشت و پناه بودند؛

دومی، انسانهایی مومن بودند؛ و

سومی، به خاطر مومن بودن کسی، انسان‌های بی‌پشت و پناهی که از نسل او بودند، مورد حمایت قرار گرفتند.

می‌توان نتیجه گرفت: خداوند هوای دو گروه را به‌جد دارد:

انسانهای بی‌پشت و پناه (که در احادیث آمده است: بترسید از ظلم بر کسی که جز خدا یاوری ندارد)[1]؛

و مومنان.

ثمره اخلاقی- اجتماعی

خداوند یک وسایل ظاهری برای برطرف کردن نیازها و گذران امورات زندگی قرار داده است؛ و یک امدادهای ویژه دارد. وسایل ظاهری (پول، مقام، و ...)‌ را همه می‌شناسیم؛ اما - صرف نظر از اینکه بسیاری از اوقات یادمان می‌رود که اثر کردن این وسایل هم به اذن خداست، و اگر نخواهد اینها به داد کسی نمی‌رسد - خداوند دستش بسته نیست، بلکه وسایل دیگری هم در عالم قرار داده که آن کسانی را که از این وسایل ظاهری محروم‌اند (مساکین و یتیمان) یا با خدا ارتباط ویژه‌ای برقرار کرده‌اند (مومنان) با آنها به نحو غیرمنتظره‌ای یاری می‌رساند.

 

5) در این سه مورد، امتداد رحمت خدا متفاوت بود:

در افراد بی‌پشت و پناه، آن رحمت خودشان را در بر گرفت؛

اما در مورد افراد مومن، این رحمت دامنه اش به نسل آنها هم رسید:

در یکی، فرزند ناشایستی را که سر به کفر و طغیان برمی‌داشت از پدر و مادر مومن گرفت و به جایش فرزندی پاک و طاهر و دل‌رحم نصیب‌شان کرد؛

در دیگری، فرزند خردسال یک مومن را در جامعه‌ای که مردمی بی‌رحم داشت (تا حدی که از غذا دادن به گرسنگان هم ابا کردند) مورد حمایت قرار داد تا وقتی بزرگ شدند محتاج دیگران نشوند.

 

6) در هر سه واقعه، خضر ع ماموریت داشت به نحوی خاص از انسانها حمایت کند؛ به نحوی که در نگاه ظاهری، این کار حمایت نبود، یا ضرر رساندن بود (خراب کردن کشتی و کشتن پسرک) و یا کاری لغو و خلاف منطق محاسبات عادی بود (بازسازی دیوار خرابه‌ای بدون اجرت، در زمانی که گرسنه‌اند و نیاز به پول دارند)

به تعبیر دیگر، در تمام این موارد، کسی که از پشت پرده‌ها بی‌خبر است، به جای اینکه این کار را بستاید، بر آن اعتراض می‌کند. قطعا خدا می‌توانست آن مشکلات را به نحوی حل کند، که خوشایند نگاه ظاهری باشد؛ اما چنین نکرد. چرا؟

الف. در ابتدای این سوره بیان شد که زینت زمین صرفا برای امتحان شماست. مهم این است که بدانیم هدف زندگی در دنیا عبور سالم از ابتلائات است، نه لذت بردن. محل لذت بردن اینجا نیست. جای دیگری است. و اشتباه بسیاری از ما این است که کار اصلی‌ای که برای آن وارد این دنیا شده‌ایم را فراموش می‌کنیم و می‌خواهیم اینجا لذت ببریم.

ب. شاید می‌خواهد ما را متوجه کند که خدا چگونه جهان را مدیریت می‌کند تا درک عمیق‌تری از مساله عدل الهی پیدا کنیم. بسیاری از وقایعی که در جهان رخ می‌دهد، به نظر ما خلاف عدل است؛ می‌گوییم چرا سیل یا زلزله آمد و این بیچارگان اموالشان را از دست دادند؛ چرا فلان‌کس که آدم خیلی خوبی است، جوانش را باید از دست بدهد؟ و ... . همه این امور پشت پرده‌ای دارند که اگر کسی آن را بفهمد، می‌فهمد که اینها رحمت است نه آسیب زدن.

ج. ..

 

7) هر سه واقعه یک سابقه مشابهی در زندگانی حضرت موسی ع داشت که موسی ع اگر آنها را به یاد می‌آورد در هیچیک اعتراض نمی‌کرد:

اگر نگران صاحبان و سرنشینان آن کشتی هستی، یادت باشد که مادرت تو را که نوزادی بودی در صندوقچه‌ای به دریا انداخت و خداوند تو را در آن صندوقچه در دریا حفظ کرد؛

اگر بر کشتن آن پسرک معترضی، یادت باشد که تو هم آن فرد قبطی را کشتی؛

و اگر از مرمت آن دیوار بدون اجرت گرفتن در حالی که گرسنه بودید، تعجب کردی، خودت هم وقتی به دختران شعیب در آب دادن چهارپایان‌شان کمک کردی، بسیار گرسنه بودی و هیچ اجرتی نخواستی!

علل الشرائع، ج‏1، ص63[2]؛ البحر المحیط، ج‏7، ص212[3]

 

8) رحمت خداوند بر مومنان در ادامه نسل آنها چه اندازه متفاوت بروز می‌کند:

وقتی فرزند آنها ناصالح است و احتمال دارد پدر و مادرش را از ایمان بیرون بَرَد [یا پدر و مادرش را با کفر و سرکشی خود به ستوه می‌آوَرَد]، اقتضای رحمتش برای آنها این است که فرزندشان را بکشد، و فرزند خوبی نصیبشان کند؛

اما وقتی که چنین خطری از جانب فرزند والدین را تهدید نمی‌کند چنان مراقبت از آن فرزندان جدی گرفته می‌شود حتی اموال دو فرزند یتیمش حفظ می‌شود تا سالم به دست آنها برسد.

 

---

[1] . عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ أَحْمَدَ بْنِ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ مِهْرَانَ عَنْ دُرُسْتَ بْنِ أَبِی مَنْصُورٍ عَنْ عِیسَى بْنِ بَشِیرٍ عَنْ أَبِی حَمْزَةَ الثُّمَالِیِّ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ ع قَالَ: لَمَّا حَضَرَ عَلِیَّ بْنَ الْحُسَیْنِ ع الْوَفَاةُ ضَمَّنِی إِلَى صَدْرِهِ ثُمَّ قَالَ یَا بُنَیَّ أُوصِیکَ بِمَا أَوْصَانِی بِهِ أَبِی ع حِینَ حَضَرَتْهُ الْوَفَاةُ وَ بِمَا ذَکَرَ أَنَّ أَبَاهُ أَوْصَاهُ بِهِ قَالَ یَا بُنَیَّ إِیَّاکَ وَ ظُلْمَ مَنْ لَا یَجِدُ عَلَیْکَ نَاصِراً إِلَّا اللَّهَ. (الکافی، ج‏2، ص331)

[2] . سَمِعْتُ أَبَا جَعْفَرٍ مُحَمَّدَ بْنَ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ طَیْفُورٍ الدَّامَغَانِیَّ الْوَاعِظَ بِفَرْغَانَةَ یَقُولُ فِی خَرْقِ الْخَضِرِ عَلَیْهِ السَّلَامُ السَّفِینَةَ وَ قَتْلِ الْغُلَامِ وَ إِقَامَةِ الْجُدْرَانِ تِلْکَ إِشَارَاتٌ مِنَ اللَّهِ تَعَالَی‏ لِمُوسَی عَلَیْهِ السَّلَامُ وَ تَعْرِیضَاتٌ إِلَی مَا یُرِیدُهُ مِنْ تَذْکِیرِهِ لِمِنَنٍ سَابِقَةٍ لِلَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ نَبَّهَهُ عَلَیْهَا وَ عَلَی مِقْدَارِهَا مِنَ الْفَضْلِ ذَکَّرَهُ بِخَرْقِ السَّفِینَةِ أَنَّهُ حَفِظَهُ فِی الْمَاءِ حِینَ أَلْقَتْهُ أُمُّهُ فِی التَّابُوتِ وَ أَلْقَتِ التَّابُوتَ فِی الْیَمِّ وَ هُوَ طِفْلٌ ضَعِیفٌ لَا قُوَّةَ لَهُ فَأَرَادَ بِذَلِکَ أَنَّ الَّذِی حَفِظَکَ فِی التَّابُوتِ الْمُلْقَی فِی الْیَمِّ هُوَ الَّذِی یَحْفَظُهُمْ فِی السَّفِینَةِ وَ أَمَّا قَتْلُ الْغُلَامِ فَإِنَّهُ کَانَ قَدْ قَتَلَ رَجُلًا فِی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ کَانَتْ تِلْکَ زَلَّةً عَظِیمَةً عِنْدَ مَنْ لَمْ یَعْلَمْ أَنَّ مُوسَی عَلَیْهِ السَّلَامُ نَبِیٌّ فَذَکَرَهُ بِذَلِکَ مِنْهُ عَلَیْهِ حِینَ دَفَعَ عَنْهُ کَیْدَ مَنْ أَرَادَ قَتْلَهُ بِهِ وَ أَمَّا إِقَامَةُ الْجِدَارِ مِنْ غَیْرِ أَجْرٍ فَإِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ ذَکَرَهُ بِذَلِکَ فَضْلَهُ فِیمَا أَتَاهُ فِی ابْنَتَیْ شُعَیْبٍ حِینَ سَقَی لَهُمَا وَ هُوَ جَائِعٌ وَ لَمْ یَبْتَغِ عَلَی ذَلِکَ أَجْراً مَعَ حَاجَتِهِ إِلَی الطَّعَامِ فَنَبَّهَهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ عَلَی ذَلِکَ لِیَکُونَ شَاکِراً مَسْرُوراً وَ أَمَّا قَوْلُ الْخَضِرِ لِمُوسَی عَلَیْهِ السَّلَامُ هذا فِراقُ بَیْنِی وَ بَیْنِکَ فَإِنَّ ذَلِکَ کَانَ مِنْ جِهَةِ مُوسَی عَلَیْهِ السَّلَامُ حَیْثُ قَالَ إِنْ سَأَلْتُکَ عَنْ شَیْ‏ءٍ بَعْدَها فَلا تُصاحِبْنِی فَمُوسَی عَلَیْهِ السَّلَامُ هُوَ الَّذِی حَکَمَ بِالْمُفَارَقَةِ لَمَّا قَالَ لَهُ فَلَا تُصَاحِبْنِی وَ إِنَّ مُوسَی عَلَیْهِ السَّلَامُ اخْتَارَ سَبْعِینَ رَجُلًا مِنْ قَوْمِهِ لِمِیقَاتِ رَبِّهِ فَلَمْ یَصْبِرُوا بَعْدَ سَمَاعِ کَلَامِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ حَتَّی تَجَاوَزُوا الْحَدَّ بِقَوْلِهِمْ لَنْ نُؤْمِنَ لَکَ حَتَّی نَرَی اللَّهَ جَهْرَةً فَأَخَذَتْهُمُ الصَّاعِقَةُ بِظُلْمِهِمْ فَمَاتُوا وَ لَوِ اخْتَارَهُمُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لَعَصَمَهُمْ وَ لَمَا اخْتَارَ مَنْ یَعْلَمُ مِنْهُ تَجَاوُزَ الْحَدِّ فَإِذَا لَمْ یَصْلُحْ مُوسَی عَلَیْهِ السَّلَامُ لِلِاخْتِیَارِ مَعَ فَضْلِهِ وَ مَحَلِّهِ فَکَیْفَ تَصْلُحُ الْأُمَّةُ لِاخْتِیَارِ الْإِمَامِ بِآرَائِهَا وَ کَیْفَ یَصْلُحُونَ لِاسْتِنْبَاطِ الْأَحْکَامِ وَ اسْتِخْرَاجِهَا بِعُقُولِهِمُ النَّاقِصَةِ وَ آرَائِهِمُ الْمُتَفَاوِتَةِ وَ هِمَمِهِمُ الْمُتَبَایِنَةِ وَ إِرَادَاتِهِمُ الْمُخْتَلِفَةِ تَعَالَی اللَّهُ عَنِ الرِّضَا بِاخْتِیَارِهِمْ عُلُوّاً کَبِیراً وَ أَفْعَالُ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ مَثَلُهَا مَثَلُ أَفَاعِیلِ الْخَضِرِ وَ هِیَ حِکْمَةٌ وَ صَوَابٌ وَ إِنْ جَهِلَ النَّاسُ وَجْهَ الْحِکْمَةِ وَ الصَّوَابِ فِیهَا

[3] . قال أرباب المعانی: هذه الأمثلة التی وقعت لموسی مع الخضر حجة علی موسی و إعجاله، و ذلک أنه لما أنکر خرق السفینة نودی: یا موسی أین کان تدبیرک هذا و أنت فی التابوت مطروحا فی الیم؟ فلما أنکر قتل الغلام قیل له: أین إنکارک هذا من و کز القبطی و قضائک علیه؟ فلما أنکر إقامة الجدار نودی أین هذا من رفعک الحجر لبنات شعیب دون أجرة؟ سَأُنَبِّئُکَ فی معانی هذا معک و لا أفارقک حتی أوضح لک ما استبهم علیک