یک آیه در روز

بسم الله الرحمن الرحیم

579)  سوره لیل (92) آیه 19

وَ ما لِأَحَدٍ عِنْدَهُ مِنْ نِعْمَةٍ تُجْزی

ترجمه

و کسی نزد او هیچ نعمتی ندارد که پاداش داده شود؛

حدیث

احادیث1 و 2 جلسه قبل درباره این آیه هم هست

1) حدیثی طولانی از پیامبر اکرم ص خطاب به ابن‌مسعود روایت شده است.[1] در فرازی از این حدیث آمده است:

ابن مسعود! [مردم] با حَسَب و نَسَب‌هایشان و اموالشان بر همدیگر برتری می‌جویند در حالی که خداوند می‌فرماید: «و کسی نزد او هیچ نعمتی ندارد که پاداش داده شود؛ مگر برای رضایت خداوند اعلی؛ و قطعا در آینده راضی خواهد شد.» ...

ابن مسعود! هنگامی که کاری انجام دادی آن را خالص برای خداوند انجام بده که همانا از بندگانش عملی را نمی‌پذیرد مگر اینکه خالصانه برای او باشد که می‌فرماید: «و کسی نزد او هیچ نعمتی ندارد که پاداش داده شود؛ مگر برای رضایت خداوند اعلی؛ و قطعا در آینده راضی خواهد شد.» ...

مکارم الأخلاق، ص451 و 453

عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مَسْعُودٍ قَالَ: دَخَلْتُ أَنَا وَ خَمْسَةُ رَهْطٍ مِنْ أَصْحَابِنَا یَوْماً عَلَى رَسُولِ اللَّهِ ص .. فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص‏: ...

یَا ابْنَ مَسْعُودٍ یَتَفَاضَلُونَ بِأَحْسَابِهِمْ وَ أَمْوَالِهِمْ یَقُولُ اللَّهُ تَعَالَى «وَ ما لِأَحَدٍ عِنْدَهُ مِنْ نِعْمَةٍ تُجْزى‏ إِلَّا ابْتِغاءَ وَجْهِ رَبِّهِ الْأَعْلى‏ وَ لَسَوْفَ یَرْضى‏»...

یَا ابْنَ مَسْعُودٍ إِذَا عَمِلْتَ عَمَلًا فَاعْمَلْهُ لِلَّهِ خَالِصاً لِأَنَّهُ لَا یَقْبَلُ مِنْ عِبَادِهِ الْأَعْمَالَ إِلَّا مَا کَانَ لَهُ خَالِصاً فَإِنَّهُ یَقُولُ «وَ ما لِأَحَدٍ عِنْدَهُ مِنْ نِعْمَةٍ تُجْزى‏ إِلَّا ابْتِغاءَ وَجْهِ رَبِّهِ الْأَعْلى‏ وَ لَسَوْفَ یَرْضى‏»...

2) از امام صادق ع روایت شده است:

امیرالمومنین ع می‌فرمود: کسی که مانند آنچه در حق او انجام دادند انجام دهد فقط جبران مافات کرده است؛ و کسی که این کارش را مضاعف انجام دهد اوست که شکور است و کسی که شکر کند کریم و بزرگوار است؛ و کسی که می‌داند که هر آنچه انجام می دهد تنها برای خود انجام داده است [جزایش به خودش داده خواهد شد] انتظار اینکه از او تشکر کنند ندارد و از آنها نمی‌خواهد که به به خاطر این کارش بیشتر او را دوست داشته باشند؛ پس از غیر خودت برای آن چیزی که به خودت داده‌ای و با آن آبرویت را حفظ کرده‌ای درخواست تشکر نداشته باش و بدان که کسی که به خاطر حاجتی به سراغت آمده، و آبرویش را پیش روی تو حفظ نکرده، پس تو آبرویت را از اینکه او را رد کنی حفظ کن.

الکافی، ج‏4، ص28؛ الخصال، ج‏1، ص258

عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ سَهْلِ بْنِ زِیَادٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الدِّهْقَانِ عَنْ دُرُسْتَ بْنِ أَبِی مَنْصُورٍ عَنْ عُمَرَ بْنِ أُذَیْنَةَ عَنْ زُرَارَةَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ:

کَانَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ یَقُولُ مَنْ صَنَعَ بِمِثْلِ مَا صُنِعَ إِلَیْهِ فَإِنَّمَا کَافَأَهُ وَ مَنْ أَضْعَفَهُ کَانَ شَکُوراً وَ مَنْ شَکَرَ کَانَ کَرِیماً وَ مَنْ عَلِمَ أَنَّ مَا صَنَعَ إِنَّمَا صَنَعَ إِلَى نَفْسِهِ لَمْ یَسْتَبْطِ النَّاسَ فِی شُکْرِهِمْ وَ لَمْ یَسْتَزِدْهُمْ فِی مَوَدَّتِهِمْ فَلَا تَلْتَمِسْ مِنْ غَیْرِکَ شُکْرَ مَا أَتَیْتَ إِلَى نَفْسِکَ وَ وَقَیْتَ بِهِ عِرْضَکَ وَ اعْلَمْ أَنَّ الطَّالِبَ إِلَیْکَ الْحَاجَةَ لَمْ یُکْرِمْ وَجْهَهُ عَنْ وَجْهِکَ فَأَکْرِمْ وَجْهَکَ عَنْ رَدِّهِ.

3) اسحاق بن ابی ابراهیم می‌گوید: من و معلی بن خنیس نزد امام صادق ع بودیم که مردی از اهل خراسان وارد شد و گفت: یا ابن رسول الله! از دوستی و ارادت من به شما اهل بیت مطلع هستید و بین من و شما فاصله‌ای دور و دراز است و اموالی که همراهم بوده کم آمده و نمی‌توانم به خانه و کاشانه‌ام برگردم مگر اینکه کمکم کنید.

امام صادق ع به چپ و راست نگاهی کرد و فرمود: آیا نشنیدید که برادرتان چه گفت؟ همانا کار خیر آن است که ابتداءاً انجام شود؛ وگرنه آنچه که بعد از اینکه از تو درخواست کردند می‌دهی جبران آبرویی است که برای تو خرج کرده است. سپس فرمود [نیازمندی که سوال می‌کند] شب تا صبح خواب به چشمش نرفته و در اضطراب است، بین امید و ناامیدی، نمی‌داند نیازش را به کجا ببرد، تا اینکه تصمیم می‌گیرد به سراغت تو بیاید؛ پس نزد تو می‌آید در حالی که دلش قرار ندارد و بدنش به رعشه افتاده و خون در صورتش جریان یافته، و با همه اینها نمی‌داند که آیا از نزد تو سرافکنده و در حالی که دست رد به سینه‌اش زده‌ای بیرون می‌رود یا خوشحال و حاجت‌روا؛ اگر به او اعطایی کنی با خود می‌پنداری که در حق او نیکی کرده‌ای در حالی که رسول الله ص فرمود: سوگند به کسی که دانه را شکافت و جوانه را از دل خاک بیرون آورد و مرا به حق به نبوت برگزید آن مقدار که او به خاطر درخواستِ از تو، به زحمت افتاده، بیش از آن مقداری است که تو در حق او نیکی می‌کنی.

پس برای آن فرد خراسانی پنج هزار درهم جمع کردند و به او دادند.

بحار الأنوار، ج‏93، ص146

مِنْ کِتَابِ قَضَاءِ الْحُقُوقِ، لِلصُّورِیِّ عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ أَبِی إِبْرَاهِیمَ بْنِ یَعْقُوبَ قَالَ:

کُنْتُ عِنْدَ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع وَ عِنْدَهُ الْمُعَلَّى بْنُ خُنَیْسٍ إِذْ دَخَلَ عَلَیْهِ رَجُلٌ مِنْ أَهْلِ خُرَاسَانَ فَقَالَ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ ص تَعْرِفُ مُوَالاتِی إِیَّاکُمْ أَهْلَ الْبَیْتِ وَ بَیْنِی وَ بَیْنَکُمْ شُقَّةٌ بَعِیدَةٌ وَ قَدْ قَلَّ ذَاتُ یَدِی وَ لَا أَقْدِرُ أَتَوَجَّهُ إِلَى أَهْلِی إِلَّا أَنْ تُعِینَنِی قَالَ فَنَظَرَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ ع یَمِیناً وَ شِمَالًا وَ قَالَ أَ لَا تَسْمَعُونَ مَا یَقُولُ أَخُوکُمْ إِنَّمَا الْمَعْرُوفُ ابْتِدَاءٌ فَأَمَّا مَا أَعْطَیْتَ بَعْدَ مَا سَأَلَ فَإِنَّمَا هُوَ مُکَافَاةٌ لِمَا بَذَلَ لَکَ مِنْ مَاءِ وَجْهِه‏ ثُمَّ قَالَ فَیَبِیتُ لَیْلَتَهُ مُتَأَرِّقاً مُتَمَلْمِلًا بَیْنَ الْیَأْسِ وَ الرَّجَاءِ لَا یَدْرِی أَیْنَ یَتَوَجَّهُ بِحَاجَتِهِ فَیَعْزِمُ عَلَى الْقَصْدِ إِلَیْکَ فَأَتَاکَ وَ قَلْبُهُ یَجِبُ وَ فَرَائِصُهُ تَرْتَعِدُ وَ قَدْ نَزَلَ دَمُهُ فِی وَجْهِهِ وَ بَعْدَ هَذَا فَلَا یَدْرِی أَ یَنْصَرِفُ مِنْ عِنْدِکَ بِکَآبَةِ الرَّدِّ أَمْ بِسُرُورِ النُّجْحِ فَإِنْ أَعْطَیْتَهُ رَأَیْتَ أَنَّکَ قَدْ وَصَلْتَهُ وَ قَدْ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص وَ الَّذِی‏ فَلَقَ الْحَبَّةَ وَ بَرَأَ النَّسَمَةَ وَ بَعَثَنِی بِالْحَقِّ نَبِیّاً لَمَا یَتَجَشَّمُ مِنْ مَسْأَلَتِهِ إِیَّاکَ أَعْظَمُ مِمَّا نَالَهُ مِنْ مَعْرُوفِکَ قَالَ فَجَمَعُوا لِلْخُرَاسَانِیِّ خَمْسَةَ آلَافِ دِرْهَمٍ وَ دَفَعُوهَا إِلَیْهِ.

مرحوم کلینی سخنان امام صادق ع را بدون ذکر حکایت فوق در الکافی، ج‏4، ص23[2] آورده است.

4) از امام صادق ع روایت شده است:

احسان و نیکویی را هم در حق کسی که اهلش است انجام بده و هم در حق کسی که اهلش نیست؛ که اگر او اهلش نیست تو اهل آن باش!

الکافی (ط - الإسلامیة)، ج‏4، ص: 27

عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ جَمِیلِ بْنِ دَرَّاجٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ:

اصْنَعِ الْمَعْرُوفَ إِلَى مَنْ هُوَ أَهْلُهُ وَ إِلَى مَنْ لَیْسَ مِنْ أَهْلِهِ فَإِنْ لَمْ یَکُنْ هُوَ مِنْ أَهْلِهِ فَکُنْ أَنْتَ مِنْ أَهْلِهِ.

تدبر

1) «وَ ما لِأَحَدٍ عِنْدَهُ مِنْ نِعْمَةٍ تُجْزی»

«و کسی نزد او هیچ نعمتی ندارد که پاداش داده شود»

این آیه را هم می‌توان ناظر به آیه قبل (= تقواپیشه کسی است که مال خود را می‌دهد تا تزکیه کند) فهمید و هم ناظر به آیه بعد (= جز برای به دست آوردن رضای خداوند متعال) و هم مستقل؛ از این رو می‌تواند معانی متعددی را در بر داشته باشد که با توجه به قاعده امکان استفاده از یک لفظ در چند معنا همه این معانی ممکن است مد نظر بوده باشد:

الف. مرجع ضمیر «عنده» به «أتقی» برمی‌گردد و آیه ناظر به قبل است:

الف.1. کسی که مالش را می‌دهد تا تزکیه کند، هیچکس را در نزد او نعمت و منّتى نیست که این پاداش آن باشد (المیزان، ج20، ص307؛ ترجمه مشکینی) و انفاق او به تلافى یا به پس‏دادن حقوق دیگران باشد. (ترجمه مجتبوی) (همچنین حدیث3)

الف.2. مالش را در راه خدا انفاق کرده، نه براى آن که اقدام کسی را که سودى به او رسانیده تلافى کند، و نه براى آن که در ازایش پاداشی از مردم دریافت کند، بلکه فقط برای رضای خدا. (مجمع‌البیان، ج10، ص761)

الف.3. ...

ب. مرجع ضمیر «عنده»، «خداوند»؛ و آیه ناظر به بعد است:

ب.1. و هیچ کس را از سوى خود بر عهده خدا نعمتى نیست که این مالى که انفاق کرده به عنوان پاداش آن نعمت به حساب او گذارد مگر اینکه آن کارش را برای خدا انجام دهد (ترجمه انصاریان) به تعبیر دیگر، خداوند جزای عمل احدی را نمی‌دهد مگر اینکه آن عمل را برای رضای خدا انجام داده باشد (السرائر (ابن‌ادریس)، ج‏1، ص621[3]؛ همچنین حدیث1)

ب.2. هیچکس نمی‌تواند برای کاری که در حقیقت برای خود انجام داده از خداوند مطالبه‌ای داشته باشد و اگر خداوند پاداشی می‌دهد تنها بر اساس فضلش است که چنین می‌کند (تفسیر القمی، ج‏2، ص426[4]؛ همچنین حدیث2)

ب.3. ..

ج. مستقل و اشاره به شخصی خاص:

ج.1. اشاره به رسول الله ص است که هیچکس نعمتی برعهده او ندارد که به خاطرش پاداش از ایشان بخواهد ولی نعمت او بر همه خلایق جاری است. (جلسه قبل، حدیث2)

ج.2. اشاره به اهل بیت ع است که سه روز روزه گرفتند و هربار افطاری خود را به مسکین و یتیم و اسیر دادند و انتظار هیچ تشکری هم نداشتند و خداوند از قول آنان فرمود: « إِنَّما نُطْعِمُکُمْ لِوَجْهِ اللَّهِ لا نُریدُ مِنْکُمْ جَزاءً وَ لا شُکُوراً؛ ما شما را فقط به خاطر خدا اطعام کردیم و نه پاداشی می‌خواهیم و نه تشکری؛ انسان/9)

ج.3. ...

2) «وَ ما لِأَحَدٍ عِنْدَهُ مِنْ نِعْمَةٍ تُجْزی»

کسی که واقعا تقواپیشه است، انفاقش را از باب معامله با دیگران و کسب شهرت انجام نمی‌دهد و انتظار تشکر ندارد. (همچنین حدیث2)

به تعبیر دیگر،

انفاقی ارزشمند است که انسان مدیون دیگران نباشد و چشم‌داشتی هم نداشته باشد. (تفسیر نور، ج10، ص512)

3) «وَ ما لِأَحَدٍ عِنْدَهُ مِنْ نِعْمَةٍ تُجْزی»

هیچکس برای خداوند کاری نکرده و حقی برعهده خدا ندارد و نعمتی به خداوند نداده است که در ازای آن انتظار پاداش الهی را داشته باشد؛ پس اگر خدا انسانها را بهره‌مند می‌سازد صرفا از باب فضل و کرمش است. (تفسیر القمی، ج‏2، ص426)

---

[1] . فرازهایی از این حدیث در جلسه68، حدیث1 و جلسه77، حدیث2، و جلسه136، حدیث1 http://yekaye.ir/al-qiyamah-075-02/ و جلسه 158، حدیث1 گذشت.

[2] . أَحْمَدُ بْنُ إِدْرِیسَ وَ غَیْرُهُ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ نُوحِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنِ الذُّهْلِیِّ رَفَعَهُ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: الْمَعْرُوفُ ابْتِدَاءٌ وَ أَمَّا مَنْ أَعْطَیْتَهُ بَعْدَ الْمَسْأَلَةِ فَإِنَّمَا کَافَیْتَهُ بِمَا بَذَلَ لَکَ مِنْ وَجْهِهِ یَبِیتُ لَیْلَتَهُ أَرِقاً مُتَمَلْمِلًا یَمْثُلُ بَیْنَ الرَّجَاءِ وَ الْیَأْسِ لَا یَدْرِی أَیْنَ یَتَوَجَّهُ لِحَاجَتِهِ ثُمَّ یَعْزِمُ بِالْقَصْدِ لَهَا فَیَأْتِیکَ وَ قَلْبُهُ یَرْجُفُ وَ فَرَائِصُهُ تُرْعَدُ قَدْ تَرَى دَمَهُ فِی وَجْهِهِ لَا یَدْرِی أَ یَرْجِعُ بِکَأْبَةٍ أَمْ بِفَرَحٍ.

[3] . و قال تعالى وَ ما لِأَحَدٍ عِنْدَهُ مِنْ نِعْمَةٍ تُجْزى‏ إِلَّا ابْتِغاءَ وَجْهِ رَبِّهِ الْأَعْلى‏ فنفى تعالى أن یجزی أحدا بعمله، إلا ما أرید و طلب به وجه ربه الأعلى.

[4] . قَالَ اللَّهُ تَعَالَى: وَ ما لِأَحَدٍ عِنْدَهُ مِنْ نِعْمَةٍ تُجْزى‏ قَالَ: لَیْسَ لِأَحَدٍ عِنْدَ اللَّهِ یَدَّعِی رَبَّهُ بِمَا فَعَلَهُ لِنَفْسِهِ- وَ إِنْ جَازَاهُ فَبِفَضْلِهِ یَفْعَل‏