یک آیه در روز

قُتِلَ الْإِنْسانُ ما أَکْفَرَهُ

28 صفر 1445 23/6/1402

ترجمه

مرگ بر این انسان؛ چه ناسپاس است او؟!

یا

کشته شد آن انسان، چه چیزی موجب شد او را تکفیر کنند [= چه چیزی او را کافر کرد]؟!

اختلاف قرائت

قُتِلَ / لُعِنَ

در قراءات رایج مطابق مصحف عثمانی به صورت «قُتِلَ الْإِنْسانُ» قرائت شده است؛ اما در قرائت و مصحف ابن مسعود این آیه به صورت «لُعِنَ الْإِنْسانُ» قرائت شده است.

المغنی فی القراءات، ص1891[1]

قبلا درباره اینکه تعدد قراءات متحصر به اختلاف در اعراب و نقطه نبوده و گاه در حد کلمات بوده است توضیحاتی گذشت. جلسه 660 http://yekaye.ir/al-kahf-18-79/

نکات ادبی

قُتِلَ

قبلا بیان شد که ماده «قتل» در اصل بر میراندن (إماته) دلالت دارد و در فارسی معادل «کُشتن» است. این ماده، به ماده «موت» (مرگ) بسیار نزدیک است؛ یعنی در هردو جدا شدن روح از بدن مد نظر است؛ اما با هم تفاوتی هم دارند: «أَ فَإِنْ ماتَ أَوْ قُتِلَ» ‏(آل عمران/144) و در تفاوت این دو گفته اند وقتی به عمل عامل توجه شود، «قتل» گفته می‌شود و وقتی خود زوال حیات مد نظر است «موت» گویند. و یا اینکه قتل به عملی گویند که با آن موت حاصل می‌شود اما موت به وضعیتی که حاصل شده گویند. برخی هم گفته‌اند موت صرفِ زوال حیات است، اما قتل، زایل کردن بنیه حیوانیِ موجود زنده است و حتما باید فعل انسان باشد؛ از این جهت حتی به کار کسی که دیگری را زندانی کند و مانع دسترسی او به غذا و ... شود تا او بمیرد هم تعبیر «قتل» به کار می‌برند.

این ماده در حالت عادی ثلاثی مجرد متعدی است: «وَ قَتَلَ داوُدُ جالُوتَ» (بقره/251) و مصدر آن «قتل» است (الْفِتْنَةُ أَشَدُّ مِنَ الْقَتْلِ، بقره/191).

جلسه 918 http://yekaye.ir/ale-imran-3-195/

الْإِنْسانُ

قبلا اشاره شد که اگر برخی «انسان» را از ماده «نسی» دانسته‌اند (جلسه 94 http://yekaye.ir/ta-ha-020-115/)؛ اما اغلب آن را از ماده «أنس» می‌دانند که این ماده را در اصل به معنای ظهور و آشکار شدنی که همراه با آرامش باشد دانسته و گفته‌اند به «إنسان» در مقابل «جنیان»، «إنس» می‌گویند، چون آنها مخفی‌اند و نمی‌شود با آنها مأنوس شد و احساس آرامش کرد؛ اما انسان آشکار است و می‌توان با او أنس گرفت. به تعبیر دیگر، این ماده دلالت می‌کند بر نزدیک شدن همراه با ظاهر و آشکار شدنی است به منظور رسیدن به انس و آرامش می‌باشد و کلمه «اُنس» و «مأنوس شدن» در زبان فارسی هم بسیار رایج است.

از آنجا که در معنای این ماده، مفهوم ظهور و آشکار شدن هست، گاه در معنای «دیدن» یا «دیده شدن» هم به کار می‌رود؛ چنانکه به «مردمک» چشم هم «إنسان العین» می‌گویند، و در مورد آیه «إِنْ آنَسْتُمْ مِنْهُمْ رُشْدا» (نساء/6) و آیه «آنَسَ مِنْ جانِبِ الطُّورِ» (قصص/29) گفته‌اند که «إیناس» به معنای «إبصار» است و از همین إنسان العین گرفته شده است.

«اُنس» نقطه مقابل «نفرت» و «وحشت» است؛ و به امر منسوب به انسان، و هر چیزی که در جانب انسان باشد [و آرامش به همراه بیاورد] «إِنْسِیّ» می‌گویند که چیزی که نقطه مقابل باشد «وحشیّ» گفته می‌شود.

جمع «إنسان»، «اَناسِیّ» (فرقان/49) و «أُناس» (اعراف/82) می‌باشد و برخی این دو کلمه را جمع «إنسیّ» (به همان معنای انسان) دانسته‌اند. درباره «الناس» (مردم) از ابن‌هیثم و نیز از سیبویه نقل شده که گفته‌اند که اصلش «الأُناس‏» بوده است که برای تخفیف و سهولت در کلام همزه‌اش افتاده و «الناس» خوانده شده و کم‌کم به صورت یک کلمه جدید درآمده که «الف و لام» آن را شبیه «الف و لام» رایج در کلمات عربی در نظر گرفته و آن را حذف کرده و به صورت «ناس» هم استعمال کرده‌اند

جلسه 542 https://yekaye.ir/al-ahzab-33-53/

که درباره کلمه «ناس» و احتمالات مختلفی که برای اصل آن («أنس» ، «نوس» ، «نسی» ، «نسو» ، «نسأ» ، «نسس») و نیز ارتباطی که در اشتقاق کبیر بین کلمه «ناس» با کلمات «نساء» و «إنسان» و «اُنس» و «نسیان» و «نسناس» مطرح است قبلا به تفصیل نکاتی بیان شد.

جلسه 1078 https://yekaye.ir/al-hujurat-49-13-1/#_Toc129271600

حرف «ال» در «الإنسان» می‌تواند:

الف. الف و لام جنس باشد؛ که در این صورت دو حالت فرض دارد:

الف.1. استغراق حقیقی باشد و شامل تمام افراد جنس انسان بشود؛

الف.2. استغراق عرفی باشد که شامل معظم افراد جنس است؛ از این جهت که معظم افراد مخاطب قرآن در آن زمان کافر بودند.

ب. الف و لام عهد باشد؛ یعنی اشاره به انسان خاصی باشد (التحریر و التنویر، ج‏30، ص106-107[2])، که در این صورت، درباره اینکه او چه کسی است دست کم سه احتمال مطرح شده است:

ب.1. این آیات ادامه داستان قبل باشد؛ و این انسان، امیه بن خلف یا ولید بن مغیره [خلاصه: آن فرد مشرکی که پیامبر ص در حال گفتگو با وی بود] است؛

دیگر اینکه این آیات مطلب جدیدی است (جمله استینافیه است)؛ و این انسان:

ب.2. عتبة بن ابی‌لهب است که حکایتش در قسمت شأن نزول خواهد آمد.

ب.3. امیرالمومنین ع است که حکایتش در قسمت احادیث خواهد آمد.

أَکْفَرَ

قبلا بیان شد که ماده «کفر» دلالت بر پوشاندن و مخفی کردن می‌کند؛ به کشاورز «کافر» گفته می‌شود چون دانه را در دل خاک مخفی می‌کند و «کفاره» هم کفاره است چون گناه را می‌پوشاند و «تکفیر» هم به معنای اقدامی است که چنان روی گناه را می‌پوشاند که گویی انسان گناهی انجام نداده (در مقابل حبط که در مورد نابود شدن کارهای خوب است) [البته در زبان فارسی، حکم کردن به کفر شخص دیگری را «تکفیر» می‌گوییم که در زبان عربی تعبیر «إکفار» بدین معناست]. و کفر، هم در نقظه مقابل ایمان به کار می‌رود زیرا «حق را می‌پوشاند» و هم در نقطه مقابل «شکر»‌ و به معنای «ناسپاسی» به کار می‌رود زیرا نعمت را می‌پوشاند.

در خصوص این مطلب اخیر، راغب اصفهانی توضیح داده که در مورد ناسپاسی نعمت، غالبا تعبیر «کفران» به کار می‌رود، و در مورد انکار خدا و نبوت و شریعت (بی‌دینی) غالبا تعبیر «کُفر» (که فاعل آن، «کافر» است) به کار می‌رود و «کُفُور» در هر دو با هم به کار می‌رود.

بر اساس توضیحات ایشان اگر بخواهیم با توجه به این دو معنای ناسپاسی (کفران نعمت) و بی‌دینی، مشتقات این ماده را دسته بندی کنیم باید بگوییم:

الف. «کفران» غالبا برای ناسپاسی نعمت به کار می‌رود، و کسی که زیاد کفران نعمت می‌کند، «کَفور» است و«کَفّار» بلیغ‌تر از «کَفور» است، و غالبا برای جمع بستن کسی که کفران نعمت می‌کند از تعبیر «کَفَرَة» استفاده می‌شود.

ب. «کُفر» غالبا برای بی‌دینی به کار می‌رود، و کسی که منکر خدا یا نبوت یا شریعت است «کافر» است که جمع آن «کُفّار» است.

و توجه شود که اینها معانی پراستعمال است وگرنه چنانکه اشاره شد برای «زارع» و کشاورز هم تعبیر «کافر» به کار می‌رود و لذا «کُفّار» که جمع «کافر» است در آیه 20 سوره حدید، می‌تواند به معنای «زُرّاع» (کشاورزان)‌ باشد و می‌تواند به همان معنای مخالفان اسلام باشد.

لازم به ذکر است که اگرچه در فرهنگ دینی غالبا کلمه «کافر» فقط به معنای منکر خدا و نبوت و شریعت به کار می‌رود اما در ادبیات قرآنی در مورد منکر ولایت و امامت الهی هم این تعبیر به کار می‌رود چنانکه کسانی که به جای ولایت الله، ولایت طاغوت را پذیرفته باشند کارشان «کفر» معرفی شده (بقره/256) و حتی منافق هم (که ظاهرا مسلمان است و خدا و نبوت و شریعت را قبول دارد) کافر خوانده شده است (نساء/137-138؛ منافقون/1-3). همچنین در حدیثی آمده است که کفر در قرآن به پنج معنا به کار رفته: کفر حجود (انکار)» (که دو قسم می‌شد: انکار از روی ظن و گمان، ویا کاملا آگاهانه در برابر حقیقت ایستادن)، ترک آنچه خدا دستور داده، کفر برائت و کفر نعمت.

جلسه 205 http://yekaye.ir/al-furqan-025-50/

ما أَکْفَرَهُ

بسته به اینکه «ما» را در اینجا مای تعجب بدانیم یا ماء استفهام (التبیان فی إعراب القرآن، ص386[3])، دست کم دو تحلیل نحوی (و در نتیجه حداقل دو معنای متفاوت) از این جمله می‌توان ارائه داد:

الف. «ما»ی تعجبیه تامه به معنای «شیء» و مبتدا باشد و «أکفره» خبر آن باشد؛ یعنی چقدر کفر و ناسپاسی می‌ورزد (الجدول فی إعراب القرآن، ج‏30، ص247[4])؛ که در این صورت این جمله برای بیان تعجب از شدت کفر این انسان، و در مقام تعلیلی است برای نفرینی که در جمله قبل بیان شد؛ و این جمله را مصداقی از نهایت ایجاز برای بیان اوج مذمت مشتمل بر ملامت دانسته‌اند (التحریر و التنویر، ج‏30، ص107[5]).

ب. «ما»ی استفهامیه باشد؛ بدین صورت که سوالی است که چه چیزی او را کافر کرد؛ که این حالت هم دو تلقی می‌تواند داشته باشد؛

ب.1. جمله قبلی (قتل الانسان) را همچنان جمله دعاییه (نفرین) بدانیم؛ که در این حالت «أکفر» به معنای «کافر کرد» است و می‌پرسد: چه چیزی وی را به سوی کفر ورزیدن سوق داد و او را کافر کرد که مستحق چنین نفرینی شد (إعراب القرآن (نحاس)، ج‏5، ص95[6]؛ البحر المحیط، ج‏10، ص409[7]؛ حدیث1)

ب.2. جمله قبلی (قتل الانسان) را جمله خبری بدانیم؛ که در این حالت «أکفر» به معنای نسبت کفر دادن است و می‌فرماید: این انسان کشته شد؛ اما چه چیزی موجب شد که به او نسبت کفر دهند که او را بکشند (حدیث2).

شأن نزول

1) گفته‌اند این آیه در خصوص عتبة‌ فرزند ابولهب نازل شده است؛ که ابتدا پدرش را عصبانی کرد و مسلمان شد؛ سپس پدرش با او مصالحه کرد و اموالی به وی بخشید و با کاروانی روانه شام کرد؛ و در عین حال پیکی به رسول الله ص فرستاد که وی به پروردگارِ «النجم اذا هوی: ستاره آنگاه که سقوط کند» (نجم/1) کافر شده است.

و روایت شده است که پیامبر ص [وقتی از این مطلب مطلع شد که اسلام آوردن وی واقعی نبوده و فقط از باب نزاع با پدرش بوده] وی را نرفین کرد و فرمود: «خدایا درنده‌ای را به سراغش بفرست که او را بدرد!». چون وی به منطقه غاضره رسید به یاد نفرین پیامبر ص افتاد، پی به کسانی که همراهش بودند هزار دینار تعیین کرد اگر که وی تا صبح زنده بماند؛ آنها نیز وی را در وسط کاروان جا دادند و کالاها را پیرامون وی چیدند؛ اما شیری آمد و به مردان حمله کرد و وی فرار کرد اما آن شیر روی او جست و او را پاره پاره کرد. و از آن پس پدرش [یعنی ابولهب] برای وی گریه و زاری سر می‌داد و می‌گفت: محمد ص چیزی نگفت مگر اینکه قطعا محقق شد (البحر المحیط، ج‏10، ص408[8]؛ مجمع البیان، ج‏10، ص665[9]).

و ظاهرا راوی این شأن نزول ابن عباس است (التحریر و التنویر، ج‏30، ص107[10]).

2) برخی بعد از اشاره به این شأن نزول، به قول دیگری هم نقل کرده‌اند که برخی گفته‌اند که مقصود از «انسان» در این آیه، همان شخصی است که پیامبر ص مشغول گفتگو با او بود که آن نابینا سر رسید (مفاتیح الغیب، ج‏31، ص57[11]) که ضحاک او را امیه بن خلف، و ابن عاشور او را ولید بن مغیره دانسته است (مجمع البیان، ج‏10، ص665[12]؛ التحریر و التنویر، ج‏30، ص107[13]).

تبصره:

1. عتبة بن ابولهب غیر از عتبة بن ربیعة است که در برخی از نقل‌ها (در شأن نزول آیه اول) به عنوان کسی که پیامبر ص مشغول گفتگو با او بوده است اسمش گذشت.

2. در برخی احادیث، این آیه را با معنایی متفاوت در خصوص امیرالمومنین ع دانسته‌اند که در حدیث 2 خواهد آمد؛ که علی‌القاعده این نه از باب شأن نزول، بلکه از باب جری و تطبیق ویا تأویل آیه می‌باشد.

حدیث

1) زندیقی خدمت امیرالمومنین ع می‌رسد و سوالات و اشکالاتی را در مورد قرآن کریم مطرح می‌کند که از نظر او تناقض‌گویی قرآن است و حضرت یکایک را پاسخ می‌دهند و فرازهایی از آن قبل گذشت.[14] در فرازی از آن، امیرالمومنین ع بیان می‌کنند که تأویل برخی از آیات با ظاهر اولیه آنها [= تنزیل آنها] متفاوت است. از جمله اینکه می‌فرمایند:

اینکه فرمود «خدا آنان را بکشد چگونه (از حق) بازگردانده می‌شوند؟! (توبه/30). یعنی خدا لعنتشان کند که چگونه (از حق) بازگردانده می‌شوند؛ در اینجاا لعنت را کشتن نامید. همچنین فرمود: «کشته باد انسان، چقدر کفر می‌ورزد» (عبس/17)؛ یعنی لعنت بر انسان. همچنین فرمود: «و شما آنان را نکشتید، بلکه خدا آنان را کشت و تو پرتاب نکردی هنگامی که پرتاب کردی، بلکه خدا پرتاب کرد» (انفال/17)؛ و این‌گونه فعل پیامبر (صلی الله علیه و آله) را فعل خود نامید. آیا نمی‌بینی که تأویل این سخنان متفاوت از تنزیل آن­هاست؟! ...

الاحتجاج، ج1، ص250

جَاءَ بَعْضُ الزَّنَادِقَةِ إِلَى أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیٍّ ع وَ قَالَ لَهُ لَوْ لَا مَا فِی الْقُرْآنِ مِنَ الِاخْتِلَافِ وَ التَّنَاقُضِ‏ لَدَخَلْتُ فِی دِینِکُمْ.

فَقَالَ لَهُ ع وَ مَا هُوَ؟

قَالَ: قَوْلُه‏ ...

قَالَ عَلِیٌّ ع: وَ أَمَّا قوله ... وَ قَالَ: «قاتَلَهُمُ اللَّهُ أَنَّى یُؤْفَکُونَ»، أَیْ لَعَنَهُمُ اللَّهُ أَنَّى یُؤْفَکُونَ، فَسَمَّى اللَّعْنَةَ قِتَالًا. وَ کَذَلِکَ قَالَ: «قُتِلَ الْإِنْسانُ ما أَکْفَرَهُ» أَیْ لُعِنَ الْإِنْسَانُ؛ وَ قَالَ: «فَلَمْ تَقْتُلُوهُمْ وَ لکِنَّ اللَّهَ قَتَلَهُمْ وَ ما رَمَیْتَ إِذْ رَمَیْتَ وَ لکِنَّ اللَّهَ رَمى» فَسَمَّى فِعْلَ النَّبِیِّ ص فِعْلًا لَهُ؛ أَ لَا تَرَى تَأْوِیلَهُ عَلَى غَیْرَ تَنْزِیلِه‏؟! ...

 

2) الف. ابواسامه روایت کرده است: از امام باقر (علیه السلام) درباره‌ی این آیه: «قُتِلَ الْإِنسَانُ مَا أَکْفَرَهُ» (عبس/17) پرسیدم.

فرمود: «آری! در خصوص امیرالمؤمنین (علیه السلام) نازل‎ شده‎ است؛ و «مَا أَکْفَرَهُ» یعنی [شما را مواخذه می‌کند] به خاطر اینکه او را به قتل رساندید».

تفسیر القمی، ج‏2، ص406؛ مختصر البصائر، ص163

أَخْبَرَنَا أَحْمَدُ بْنُ إِدْرِیسَ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ ابْنِ أَبِی نَصْرٍ [أَبِی بَصِیرٍ] عَنْ جَمِیلِ بْنِ‏ دَرَّاجٍ عَنْ أَبِی أُسَامَةَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ ع قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ قَوْلِ اللَّهِ «قُتِلَ الْإِنْسانُ ما أَکْفَرَهُ».

قَالَ: نَعَمْ نَزَلَتْ فِی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ ع ما أَکْفَرَهُ، یَعْنِی بِقَتْلِکُمْ إِیَّاهُ.

فرازهای بعدی این حدیث امام باقر ع ضمن آیات بعد خواهد آمد.

ب. در همین دو منبع این فراز هم آمده است که به نظر می‌رسد که احتمال دارد توضیح خود مرحوم قمی باشد:

در مورد اینکه فرمود «قُتِلَ الْإِنْسانُ ما أَکْفَرَهُ» فرمود که مقصود امیرالمومنین ع است. اینکه فرمود: «ما أَکْفَرَهُ»، یعنی چه کاری و چه گناهی کرده بود که او را کشتید. سپس فرمود: «مِنْ أَیِّ شَیْ‏ءٍ خَلَقَهُ. مِنْ نُطْفَةٍ خَلَقَهُ فَقَدَّرَهُ. ثُمَّ السَّبِیلَ یَسَّرَهُ» فرمود: راه خیر را برای او میسر کرد. «ثُمَّ أَماتَهُ فَأَقْبَرَهُ. ثُمَّ إِذا شاءَ أَنْشَرَهُ» فرمود: در رجعت. «کَلَّا لَمَّا یَقْضِ ما أَمَرَهُ» یعنی هنوز امیرالمومنین ع آنچه بدان دستور داده شده بود را انجام نداده و برمی‌گردد تا آنچه به وی دستور داده شده بود را انجام دهد.

تفسیر القمی، ج‏2، ص406؛ مختصر البصائر، ص162

فِی قَوْلِهِ «قُتِلَ الْإِنْسانُ ما أَکْفَرَهُ» قَالَ: هُوَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ ع قَالَ: «ما أَکْفَرَهُ» أَیْ مَا ذَا فَعَلَ وَ أَذْنَبَ حَتَّى قَتَلْتُمُوهُ، ثُمَّ قَالَ: «مِنْ أَیِّ شَیْ‏ءٍ خَلَقَهُ. مِنْ نُطْفَةٍ خَلَقَهُ فَقَدَّرَهُ. ثُمَّ السَّبِیلَ یَسَّرَهُ» قَالَ: یَسَّرَ لَهُ طَرِیقَ الْخَیْرِ. «ثُمَّ أَماتَهُ فَأَقْبَرَهُ. ثُمَّ إِذا شاءَ أَنْشَرَهُ» قَالَ: فِی الرَّجْعَةِ «کَلَّا لَمَّا یَقْضِ ما أَمَرَهُ» أَیْ لَمْ یَقْضِ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ ع مَا قَدْ أَمَرَهُ وَ سَیَرْجِعُ حَتَّى یَقْضِیَ مَا أَمَرَه‏.

ج. محمد بن عباس حدیث فوق را با تفصیلی بیشتر روایت کرده است که حاوی فرازهای بعدی روایت فوق هم هست؛ که آن فرازهای چون در فهم کل حدیث مهم است، در اینجا و نیز ذیل آیه 23 متن کامل آن را می‌آوریم:

ابواسامه روایت کرده است:

از امام باقر (علیه السلام) درباره‌ی این آیه «کَلَّا لَمَّا یَقْضِ ما أَمَرَهُ: خیر؛ هنوز آنچه دستور داد محقق نشده است» (عبس/23) پرسیدم و گفتم: فدایت شوم! چه زمانی وی را رسد که آن را محقق کند؟

فرمود: «آری! این در خصوص امیرالمؤمنین (علیه السلام) نازل‎ شده‎ است؛ اینکه فرمود: «قُتِلَ الْإِنْسانُ: آن انسان کشته شد» یعنی امیرالمومنین ع؛ «مَا أَکْفَرَهُ» یعنی [چه چیزی موجب شد که] با او قتال کرد به اینکه او وی را به قتل رساند. سپس نَسَب امیرالمومنین را ذکر کرد، پس نَسَب آفرینش وی و این را که خداوند چه اکرامی در حق او کرد بیان نمود و فرمود: «از چه چیزی وی را آفرید؛ از نطفه»ی پیامبران «وی را آفرید؛ پس تقدیر وی را رقم زد» برای خوبی؛ «سپس راه را برایش آسان کرد» یعنی راه هدایت را؛ «سپس وی را میراند» همچون میراندن پیامبران؛ «سپس هرگاه بخواهد وی را برمی‌انگیزاند».

گفتم: منظور از اینکه فرمود «سپس هرگاه بخواهد وی را برمی‌انگیزاند» چیست؟

فرمود: بعد از کشته‌شدنش آن مقدار که خداوند بخواهد درنگ می‌کند، سپس خداوند وی را برمی‌انگیزاند و این همان سخن خداست که «هرگاه بخواهد وی را برمی‌انگیزاند».

و در ادامه فرمود: «هنوز محقق نشده است آنچه دستور داد» در حیاتش بعد از کشته‌شدنش در رجعت. [یعنی هنوز آنچه را در حیاتی که وی در رجعت و بعد از کشته شدنش بدان مأمور شده است محقق نکرده است].

تأویل الآیات الظاهرة فی فضائل العترة الطاهرة، ص740

مُحَمَّدُ بْنُ الْعَبَّاسِ رَحِمَهُ اللَّهُ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ إِدْرِیسَ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَى عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِی نَصْرٍ عَنْ جَمِیلِ بْنِ دَرَّاجٍ عَنْ أَبِی أُسَامَةَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ ع قَالَ:

سَأَلْتُهُ عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ «کَلَّا لَمَّا یَقْضِ ما أَمَرَهُ»، قُلْتُ لَهُ: جُعِلْتُ فِدَاکَ مَتَى یَنْبَغِی لَهُ أَنْ یَقْضِیَهُ؟

قَالَ: نَعَمْ؛ نَزَلَتْ فِی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ فَقَوْلُهُ «قُتِلَ الْإِنْسانُ» یَعْنِی أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ ع؛ «ما أَکْفَرَهُ» یَعْنِی قَاتِلَهُ بِقَتْلِهِ إِیَّاهُ؛ ثُمَّ نَسَبَ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ فَنَسَبَ خَلْقَهُ وَ مَا أَکْرَمَهُ اللَّهُ بِهِ، فَقَالَ: «مِنْ أَیِّ شَیْ‏ءٍ خَلَقَهُ؛ مِنْ نُطْفَةِ» الْأَنْبِیَاءِ «خَلَقَهُ فَقَدَّرَهُ» لِلْخَیْرِ؛ «ثُمَّ السَّبِیلَ یَسَّرَهُ» یَعْنِی سَبِیلَ الْهُدَى؛ «ثُمَّ أَماتَهُ» مَیْتَةَ الْأَنْبِیَاءِ؛ «ثُمَّ إِذا شاءَ أَنْشَرَهُ».

قُلْتُ: مَا مَعْنَى قَوْلِهِ «إِذا شاءَ أَنْشَرَهُ»؟

قَالَ: یَمْکُثُ بَعْدَ قَتْلِهِ مَا شَاءَ اللَّهُ ثُمَّ یَبْعَثَهُ اللَّهُ وَ ذَلِکَ قَوْلُهُ «إِذا شاءَ أَنْشَرَهُ»؛ وَ قَوْلُهُ «لَمَّا یَقْضِ ما أَمَرَهُ» فِی حَیَاتِهِ بَعْدَ قَتْلِهِ فِی الرَّجْعَةِ.

د. از امام صادق (علیه السلام)روایت شده است که درباره آیه «قُتِلَ الْإِنْسانُ ما أَکْفَرَهُ» فرمودند:

این انسان امیرالمومنین ع است؛ آیه ‌می‌فرماید: مگر از نظر آنان چه کفری مرتکب شده بود که او را کشتند؟!

مناقب آل أبی طالب علیهم السلام (لابن شهرآشوب)، ج‏3، ص103

أَبُو عَبْدِ اللَّهِ ع فِی قَوْلِهِ ... «قُتِلَ الْإِنْسانُ ما أَکْفَرَهُ» قَالَ:

الْإِنْسَانُ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ؛ یَقُولُ: مَا أَکْفَرَهُ عِنْدَهُمْ حَتَّى قَتَلُوهُ.[15]

تدبر

1) «قُتِلَ الْإِنْسانُ»

این تعبیر را دو گونه می‌توان فهمید؛ به عنوان جمله دعایی و خبری؛ که با توجه به اینکه الف و لام در «الإنسان»‌ را چه بدانیم (توضیحش در نکات ادبی گذشت) هریک شقوقی پیدا می‌کند:

الف. جمله دعایی، و لعن و نفرینی درباره انسان است (ابن عباس و ضحاک و مجاهد و قتاده و ابومالک، به نقل التحریر و التنویر، ج‏30، ص106[16]) و معادل است با تعبیر فارسی «مرگ بر انسان»؛

آنگاه کلمه «الانسان»:

الف.1. اسم جنس برای انسان است («ال» آن، «ال» جنس است)؛ یعنی مرگ بر هر انسانی؛ که این می‌تواند:

الف.1.1. استغراق واقعی باشد (التحریر و التنویر، ج‏30، ص106)؛ یعنی اشاره به همه انسانها باشد که اساسا انسان موجودی ناسپاس است و دائما کفران می‌ورزد چون اساسا در طبیعتش رفتن به سوی هواپرستی و نسیان ربوبیت پروردگارش و سرپیچی از دستورات او نهفته است (المیزان، ج‏20، ص206[17]) و از این رو، هیچگاه حق عبودیت را ادا نمی‌کند، ‌البته هرکس به اندازه خویش؛ که این معنا حتی با ملاحظات ظریفی بر پیامبر اکرم ص هم صدق می‌کند آنجا که فرمود: «مَا عَبَدْنَاکَ حَقَّ عِبَادَتِکَ وَ مَا عَرَفْنَاکَ حَقَّ مَعْرِفَتِکَ» (بحار الأنوار، ج‏68، ص24)؛ که البته واضح است که در خصوص این مراتب عالی انسانی، دیگر تعبیر «قتل لانسان» بار نفرین ندارد؛ ‌بلکه باید متناسب با همین مرتبه فهم شود؛ یعنی به هر حال چون انسان مادامی که خودی دارد، نمی‌تواند حق عبودیت را ادا کند، پس این جمله دعایی است که او کشته شود تا منیت او فانی گردد.

الف.1.2. استغراق عرفی باشد؛ که باز دست کم دو حالت دارد:

الف.1.2.1. مخاطب این تعبیر جمع عظیمی از انسانها هستند که چنین ناسپاس و اهل کفر و کفران ورزیدن هستند و در واقع اشاره به هر کافری است (مجاهد، به نقل مجمع البیان، ج‏10، ص665[18]؛ و نیز: البحر المحیط، ج‏10، ص409[19]؛ التحریر و التنویر، ج‏30، ص106)؛ و می‌خواهد نشان دهد که: انسانِ کافر و ناسپاس مورد لعن خداست (تفسیر نور، ج‏10، ص386).

الف.1.2.2. مخاطب این آیه بزرگان قریش و آن انسانهایی هستند که در آیات قبل اشاره شد که در برابر دعوت الهی احساس استغنا و بی‌نیازی می‌کنند و به خاطر همین احساس استغنایشان در برابر دعوت پیامبر سرکشی کرده و به خداوند کفر می‌ورزند (مفاتیح الغیب، ج‏31، ص57[20]).

الف.2. اشاره به انسانی خاص است («ال» آن، «ال» عهد است)؛ که درباره اینکه این انسان کیست، گفته شده است:

الف.2.1. همان فردی است که پیامبر ص با او گفتگو می‌کرد (همان گفتگویی که در میان آن گفتگو آن نابینا سررسید) تا به اسلام دعوتش کند؛ که او را امیه بن خلف (ضحاک، به نقل مجمع البیان، ج‏10، ص665) یا ولید بن مغیره دانسته‌اند (التحریر و التنویر، ج‏30، ص107).

الف.2.2. عتبه فرزند ابولهب است مطابق با حکایتی از وی که در شأن نزول گذشت.

ب. جمله خبری است و می‌خواهد بگوید انسان کشته شد؛ آنگاه کلمه «الانسان»:

ب.1. اشاره به انسانی خاص است («ال» آن، «ال» عهد است)؛ که در این صورت، وی:

ب.1.1. امیرالمومنین ع است و پیشگویی‌است درباره اینکه او را بناحق خواهند کشت؛ و می‌دانیم که خوارج ایشان را تکفیر کردند و بالاخره هم ظاهرا یکی از همین خوارج (ابن ملجم) ایشان را به شهادت رساند؛ و آیه می‌فرماید او کشته شد؛ اما مگر چه کرده بود که او را کافر و کشتنش را حلال شمردند (حدیث1؛ و نیز آیه قبل، حدیث2).

ب.2. می‌تواند اسم جنس باشد، که در این صورت می‌خواهد بگوید این انسان به خاطر اینکه اینقدر ناسپاس است می‌میرد و به هلاکت می‌رسد.

 

2) «قُتِلَ الْإِنْسانُ»

گفته شد یک معنای این آیه کاربرد آن در حالت دعایی (لعن و نفرین) است و به معنای «مرگ بر انسان» است. در این باره برخی توضیح داده‌اند که این از شدیدترین نفرینها در حق کسی است؛ زیرا کشته شدن آخرین مرتبه شداید دنیوی است (الکشاف، ج‏4، ص703[21]) و نشان می‌دهد که اینان سزاوار سنگین‌ترین عذاب هستند (مفاتیح الغیب، ج‏31، ص57[22]). و در همین راستا برخی توضیح داده‌اند که این تعبیر با تعبیری که در جاهای دیگری از قرآن کریم درباره یهود و منافقان آمده و آن هم حالت دعایی دارد که: «قاتَلَهُمُ اللَّهُ أَنَّى یُؤْفَکُون‏» (توبه/30؛ منافقون/4) تفاوت دارد. در آن موارد این تعبیر دلالت دارد بر یک معنای تعجب از کار آنها، و این تعجب از باب استعمالات رایج عرب به صورت یک نفرین بیان شد است که: خدا آنها را بکشد؛ در حالی که در اینجا این تعجب در فراز بعدی (ما اکفره) منعکس شده است و این فراز صرفا نفرینی درباره آنان است از باب تحقیر و تهدید ایشان؛ و این گونه کاربرد به صورت فعل مجهول نشان می‌دهد که اصلا توجه گوینده به این نیست که یک قاتلی بلند شود و برود و اینها را به قتل برساند؛ بلکه می‌خواهد بگوید این رویه اینان بقدری نامطلوب است که فقط باید برایشان دعا کرد که کشته شوند؛ شبیه تعبیری که در آیه «فَقُتِلَ کَیْفَ قَدَّر» (مدثر/19) آمده است (التحریر و التنویر، ج‏30، ص106[23]).

 

3) «قُتِلَ الْإِنْسانُ»

در شیوه تبلیغ گاهى باید براى گروهى تند سخن گفت (تفسیر نور، ج‏10، ص386).

 

4) «ما أَکْفَرَهُ»

چنانکه در نکات ادبی بیان شد این تعبیر هم دو گونه قابل تفسیر است (و هر دو می‌تواند مستقلا مورد نظر باشد):

الف. حرف «ما» برای تعجب است و جمله تعجبیه است و می‌خواهد بفرماید: چقدر کفر و ضلالت این انسان شدید است؛ که در این صورت آیات بعدی در مقام ای است که بگوید با این همه شواهد بر ربوبیت خداوند واقعا چقدر عجیب است که اینان کفر می‌ورزند (مجمع البیان، ج‏10، ص665[24]؛ البحر المحیط، ج‏10، ص409[25])، و اگرچه این می‌تواند بر مطلق ناسپاسی‌ها و کفران نعمتها دلالت داشته باشد اما به تناسب سیاق، اینکه بر کفر ورزیدن و انکار ربوبیت دلالت داشته باشد بیشتر است؛ ‌و در ادامه هم تاکید می‌کند که اگر فقط به طعام خویش و ظرافتهایی که خداوند در آن قرار داده توجه می‌کردند چنین کفران نمی‌ورزیدند (المیزان، ج‏20، ص205[26] و 206[27]).

ب. حرف «ما» برای استفهام است؛ که در این صورت با توجه به اینکه فعل «أکفر» متعدی است (کافر کردن) دست کم دو معنا می‌تواند داشته باشد: یکی کافر کردن عینی، و دیگری کسی را متهم به کفر کردن:

ب.1. ‌به معنای اینکه «چه چیزی وی را کافر کرد»؛ که در این معنا ادامه آیات در مقام بیان این است که با توجه به این همه شواهد بر ربوبیت خداوند سوال این است که چه چیزی موجب شده است که وی کافر گردد (مقاتل و کلبی، به نقل مجمع البیان، ج‏10، ص665[28]؛ و المیزان، ج‏20، ص206[29]؛ البحر المحیط، ج‏10، ص409[30]).

ب.2. به معنای اینکه «چه چیزی موجب شد که وی را به کفر متهم سازند»؛ که در این معنا ادامه آیات در مقام بیان این است که او اتفاقا کاملا در مسیر ربوبیت و هدایت خداوند گام برمی‌داشت و شما هیچ توجیهی برای متهم کردن وی به کفر نداشتید (حدیث2).

 

5) «قُتِلَ الْإِنْسانُ ما أَکْفَرَهُ»

برخی به لحاظ فنون ادبی توضیح داده‌اند که از این دو تعبیر پیاپی («قُتِلَ الْإِنْسانُ» و «ما أَکْفَرَهُ»)، تعبیر و اسلوبی غلاظ و شداد و مذمت‌بارتر که بتواند در نهایت ایجاز و اختصار، این اندازه سرزنش و ملامت در خود گنجانده باشد وجود ندارد (الکشاف، ج‏4، ص703[31]؛ التحریر و التنویر، ج‏30، ص107[32]). به تعبیر دیگر همان طور که «قتل الانسان» دعایی بود که دلالت بر این داشت که چه عقاب شدیدی سزاوار آنان است، این تعبیر هم دلالت بر بدی عمل آنان دارد که چقدر کفر و کفران ورزیده‌اند که سزاوار چنان عقابی هستند (مفاتیح الغیب، ج‏31، ص57[33]) و جمع این دو، دلالت بر اوج مذمت و سرزنش درباره اینان دارد.

 

 

 

---

[1] . القراءة المعروفة: «قُتِلَ الْإِنْسانُ».

فی حرف عبدالله: «لُعِنَ الْإِنْسانُ» مکان «قُتِلَ»