117) سوره شعراء (26) آیه 198 وَ لَوْ نَزَّلْناهُ عَلى
بسم الله الرحمن الرحیم
117) سوره شعراء (26) آیه
وَ لَوْ نَزَّلْناهُ عَلى بَعْضِ الْأَعْجَمین
ترجمه
و به فرض که ما آن را بر برخی [= فردی] از عجمها نازل میکردیم،
نکات ترجمهای و نحوی
کلمه «الْأَعْجَمین» از ریشه «عجم» می باشد. «عُجمه» نقطه مقابل «آشکار بودن» است و «إعجام» به معنای ابهام است. عربها چون زبانهای دیگر برایشان ابهام داشته و آنها را درست متوجه نمیشدند، «عجم» را در مورد هرکس که «عرب» نباشد به کار میبردند و «عَجَمی» کسی است که منسوب به عجم است (در مقابل «عربی») و «اعجم» به کسی میگفتند که در زبانش «عُجمه» و ابهامی وجود داشته باشد یا غیرعرب باشد؛ و «اعجمی» هم شخصی است که باشد. (مفردات/549) و «أعْجَمین» جمع «اعجم» است. (المیزان15/ 321)[1]و در این آیه ظاهرا به همان معنای «غیر عرب» به کار رفته است.
حرف «لو» در جایی میآید که جمله مقدم در شرطیه، امکان وقوع نداشته باشد. یعنی میخواهند بگویند «قطعا چنین چیزی نیست، اما حتی به فرض هم که چنین باشد باز چنان خواهد شد.» این تعبیر دو خاصیت دارد: اولا نشان می دهد که آن فرض، فقط یک فرض محال است؛ و ثانیا نشان میدهد نتیجه (جزای شرط) چقدر قطعی و جدی است که حتی اگر چنین فرض محالی هم رخ دهد، باز آن نتیجه حاصل میشود.
چون نتیجه (جزای شرط) در آیه بعد آمده است، نکات متناسب با مطلب دوم در بحث از آیه بعد مطرح خواهد شد؛ و در اینجا فقط درباره این «مقدم» نکاتی مطرح میشود.
حدیث
1) در منابع اهل سنت از رسول خدا ص روایت شده است که در خواب گوسفندان سیاهی را دیدم که گوسفندان سفید فراوانی در آنها وارد شدند.
گفتند: آن را چه تعبیر میکنید؟
فرمود:
عجم با شما در دینتان و نسبتان شریک میشوند.
گفتند: عجم؟
فرمود: اگر ایمان به ثریا آویزان شود، مردمانی از عجم بدان دست خواهند یافت.
بحار الأنوار، ج61، ص117؛ (جمله آخر پیامبر ص در منابع شیعه آمده است. مثلا التفسیر المنسوب إلى الإمام الحسن العسکری ع، ص121[2]؛ الإختصاص (للمفید) ص143[3]
وَ رَوَى الْحَاکِمُ فِی مُسْتَدْرَکِهِ عَنِ ابْنِ عُمَرَ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص رَأَیْتُ غَنَماً سُوداً دَخَلَتْ فِیهَا غَنَمٌ کَثِیرٌ بِیضٌ فَقَالُوا فَمَا أَوَّلْتَهُ یَا رَسُولَ اللَّهِ قَالَ الْعَجَمُ یَشْرَکُونَکُمْ فِی دِینِکُمْ وَ أَنْسَابِکُمْ قَالُوا الْعَجَمُ یَا رَسُولَ اللَّهِ قَالَ ص لَوْ کَانَ الْإِیمَانُ مُعَلَّقاً بِالثُّرَیَّا لَنَالَهُ رِجَالٌ مِنَ الْعَجَمِ.[4]
2) [بعد از شهادت امام کاظم فتنه واقفیه رخ داد که مدعی شدند امام کاظم ع نمرده و مهدی است و امامت امام رضا ع را انکار کردند. در همین راستا:] علی بن اسباط [از اصحاب امام رضا ع] میگوید:
به امام رضا ع عرض کردم که شخصی برادرت ابراهیم را وسوسه میکرد و به او میگفت که «پدرت زنده است و تو در مورد آن [که غیبت کرده و محلش کجاست] چیزهایی میدانی که او میداند.» [ظاهرا تشویقش میکرد که او با ادعای ارتباط با امام کاظم - که مثلا مهدی غایب است!- با امام رضا ع مخالفت کند]
امام رضا ع فرمود: سبحان الله! رسول خدا ص میمیرد و حضرت موسی [بن جعفر] نمیمیرد؟ به خدا قسم که او هم از دنیا رفت همان طور که رسول خدا ص از دنیا رفت؛ لکن خداوند تبارک و تعالی از زمانی که روح پیامبرش را قبض کرد همواره با فرزندان عجمها بر این دین منت گذاشته و آن [توفیق یاری دین] را از خویشاوندان پیامبرش دور کرده؛ به آنها داده و از اینها بازداشته
[یعنی غیر عربها همواره دین اسلام را یاری کردهاند اما عربها و برخی خویشاوندان پیامبر ص دائما در مسیر دین سنگاندازی کردهاند.] من در اول ماه ذى الحجة بعد از آنکه ابراهیم (بواسطه نداشتن مخارج) میخواست زنانش را طلاق دهد و بندگانش را آزاد کند، هزار دینار بدهى او را پرداختم [با وجود این او چنین ادعائى میکند] و شنیدهای که یوسف از برادرانش چه دید. [کنایه از اینکه من هم از جانب برخی برادرانم مورد حسادت واقع میشوم]
الکافی، ج1، ص380
الْحُسَیْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنْ مُعَلَّى بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَسْبَاطٍ قَالَ:
قُلْتُ لِلرِّضَا ع إِنَّ رَجُلًا عَنَى أَخَاکَ إِبْرَاهِیمَ فَذَکَرَ لَهُ أَنَّ أَبَاکَ فِی الْحَیَاةِ وَ أَنَّکَ تَعْلَمُ مِنْ ذَلِکَ مَا یَعْلَمُ
فَقَالَ سُبْحَانَ اللَّهِ یَمُوتُ رَسُولُ اللَّهِ ص وَ لَا یَمُوتُ مُوسَى ع قَدْ وَ اللَّهِ مَضَى کَمَا مَضَى رَسُولُ اللَّهِ ص وَ لَکِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَى لَمْ یَزَلْ مُنْذُ قَبَضَ نَبِیَّهُ ص هَلُمَّ جَرّاً یَمُنُّ بِهَذَا الدِّینِ عَلَى أَوْلَادِ الْأَعَاجِمِ وَ یَصْرِفُهُ عَنْ قَرَابَةِ نَبِیِّهِ ص هَلُمَّ جَرّاً فَیُعْطِی هَؤُلَاءِ وَ یَمْنَعُ هَؤُلَاءِ لَقَدْ قَضَیْتُ عَنْهُ فِی هِلَالِ ذِی الْحِجَّةِ أَلْفَ دِینَارٍ بَعْدَ أَنْ أَشْفَى عَلَى طَلَاقِ نِسَائِهِ وَ عِتْقِ مَمَالِیکِهِ وَ لَکِنْ قَدْ سَمِعْتَ مَا لَقِیَ یُوسُفُ مِنْ إِخْوَتِهِ.
تدبر
1) میدانیم که قرآن آخرین و جامعترین برنامه هدایت است که خود الفاظش هم معجزه است (چنانکه در شریعتهای قبلی، متن کتاب آسمانیشان، معجزه نیست). با توجه به معنای «لو»، اینکه قرآن باید بر پیامبری عربزبان نازل شود، یک مطلب قطعی است که امکان نداشت غیر از این شود. این نشان میدهد که ظاهرا زبان عربی قرآن (عربی مبین) یک ظرفیت ویژهای داشته است که ظاهرا هیچ زبان دیگری آن ظرفیت را ندارد.(توضیح بیشتر در تدبر 3 که در ادامه میآید، و نیز جلسه114، تدبر3)
2) در این آیه، نفرمود «لَوْ نَزَّلْناهُ اعجمیاً» (اگر قرآن را به زبان اعجمی نازل میکردیم) بلکه فرمود «لَوْ نَزَّلْناهُ عَلى بَعْضِ الْأَعْجَمین» (اگر قرآن را بر فردی اعجمی نازل میکردیم). یعنی بعد از اینکه در آیات قبل بر «لسان عربی مبین» قرآن تاکید کرد، اکنون این فرض را در حالت اینکه «زبان قرآن، زبان غیرعربی باشد» قرار نداده، بلکه بر «غیر عرب بودن شخصی که بر او قرآن نازل میشود» اشاره کرده؛ یعنی ظاهرا میخواهد بفرماید حتی اگر قرار بود قرآن بر یک غیرعربزبان هم نازل شود، باز هم باید به زبان عربی نازل میشد. (تعبیر «فَقَرَأه» در آیه بعد هم موید همین برداشت است که انشاءالله در آیه بعد اشاره خواهد شد.)[5]
این نشان میدهد زبان عربی قرآن موضوعیت خاصی دارد و لذا برخلاف سایر کتب آسمانی، که خواندن ترجمه آن به جای متن اصلیاش بسیار عادی است، در مورد قرآن، اگرچه بر فهم معنای آن تاکید فراوانی شده است، اما اصرار هست که خود این لفظ به زبان عربی خوانده شود. (جلسه114، تدبر2)
امام خمینی در این زمینه میفرماید:
«فرزندم! با قرآن این بزرگ کتاب معرفت آشنا شو، اگرچه با قرائت آن؛ و راهی از آن به سوی محبوب باز کن و تصوّر نکن که قرائت بدون معرفت اثری ندارد که این وسوسه شیطان است. آخر، این کتاب از طرف محبوب است برای تو و برای همه کس، و نامه محبوبْ محبوب است اگرچه عاشق و محبْ مفاد آن را نداند و با این انگیزه حبّ محبوب که کمال مطلوب است به سراغت آید و شاید دستت گیرد. ما اگر در تمام لحظات عمر به شکرانه این که قرآن کتاب ما است به سجده رویم از عهده برنیامدهایم.» (صحیفه امام خمینی، جلد 16، صفحه 211، لینک زیر)
http://farsi.rouhollah.ir/library/sahifeh?volume=16&page=211
3) «وَ لَوْ نَزَّلْناهُ عَلى بَعْضِ الْأَعْجَمین»: در ادامه تدبر قبل، و با توجه به حدیث 2 جلسه 114، به نظر میرسد اینکه قرآن، اگر بخواهد به غیر عرب هم نازل شود، باز عربی (عربی مبین) خواهد بود، هیچ نقصی برای عجمها، یا برتریای برای زبان عربی عادی نسبت به زبانهای دیگر، ایجاد نمیکند.
توضیح مطلب:
در آن حدیث بعد از اینکه فرمود «خداوند متعال هیچ کتاب و وحیای نفرستاد مگر اینکه [اصل آن] به عربی بود؛ که در محل شنوایی پیامبران، به زبان قومشان درمیآمد»، در ادامه میفرماید: «وَ کَانَ یَقَعُ فِی مَسَامِعِ نَبِیِّنَا بِالْعَرَبِیَّةِ فَإِذَا کَلَّمَ بِهِ قَوْمَهُ کَلَّمَهُمْ بِالْعَرَبِیَّةِ فَیَقَعُ فِی مَسَامِعِهِمْ بِلِسَانِهِمْ» یعنی «قرآن در گوش نبی ما به «این عربی» (نفرمود: عربیاً، بلکه «الـ» معرفه دارد که اصطلاحاً «الـ» عهد است، یعنی همان عربیای که در جملات قبل بدان اشاره شده است) نازل میشد، و وقتی ایشان با قوم خود سخن میگفت با آنها با «این عربی» سخن میگفت اما در گوشهای آنها به زبان خودشان درک میشد.»
اگر این عربی وحی، همان عربی عربها بود، این جمله اخیر بیمعنی میشد؛ چرا که بین «العربیة» و «لسانهم» تفاوت گذاشته است.
[1] . درباره اینکه «الْأَعْجَمین» جمع «اعجم» است یا جمع «اعجمی» (منسوب به «اعجم»)، برخی گفتهاند جمع «اعجمی» است که در اصل «أعجمیین» بوده و یاء نسبت آن حذف شده (مفردات/549) وظاهرا علت چنین تحلیلی این بوده که معتقد بودهاند که وزن «افعل فعلی» به جمع سالم جمع بسته نمیشود و برای همین نمیتواند جمع «اعجم» باشد؛ اما از این دیدگاه علمای نحو کوفی، چنین جمعی بدون اشکال است، و لذا به چنین توجیهی که با ظاهر لفظ هم ناسازگار است، نیازی نیست. (المیزان15/ 321)
[2] . قَالَ مُوسَى بْنُ جَعْفَرٍ ع «وَ إِذا لَقُوا» هَؤُلَاءِ النَّاکِثُونَ لِلْبَیْعَةِ، الْمُوَاطِئُونَ عَلَى مُخَالَفَةِ عَلِیٍّ ع وَ دَفْعِ الْأَمْرِ عَنْهُ. «الَّذِینَ آمَنُوا قالُوا آمَنَّا» کَإِیمَانِکُمْ، إِذَا لَقُوا سَلْمَانَ ... فَإِذَا الْتَقَوْا، قَالَ أَوَّلُهُمْ: مَرْحَباً بِسَلْمَانَ ابْنِ الْإِسْلَامِ الَّذِی قَالَ فِیهِ مُحَمَّدٌ سَیِّدُ الْأَنَامِ «لَوْ کَانَ الدِّینُ مُعَلَّقاً بِالثُّرَیَّا- لَتَنَاوَلَهُ رِجَالٌ مِنْ أَبْنَاءِ فَارِسَ، هَذَا أَفْضَلُهُمْ» یَعْنِیکَ.
[3] . یُرْوَى عَنِ الصَّادِقِ ع أَنَّهُ قَالَ: الْمُؤْمِنُ هَاشِمِیٌّ لِأَنَّهُ هَشَمَ الضَّلَالَ وَ الْکُفْرَ وَ النِّفَاقَ وَ الْمُؤْمِنُ قُرَشِیٌّ لِأَنَّهُ أَقَرَّ لِلشَّیْءِ وَ نَحْنُ الشَّیْءُ وَ أَنْکَرَ اللَّاشَیْءَ الدَّلَامَ وَ أَتْبَاعَهُ وَ الْمُؤْمِنُ نَبَطِیٌّ لِأَنَّهُ اسْتَنْبَطَ الْأَشْیَاءَ فَعَرَفَ الْخَبِیثَ مِنَ الطَّیِّبِ وَ الْمُؤْمِنُ عَرَبِیٌّ لِأَنَّهُ أَعْرَبَ عَنَّا أَهْلَ الْبَیْتِ وَ الْمُؤْمِنُ أَعْجَمِیٌّ لِأَنَّهُ أُعْجِمَ عَنِ الدَّلَامِ فَلَمْ یَذْکُرْهُ بِخَیْرٍ وَ الْمُؤْمِنُ فَارِسِیٌّ لِأَنَّهُ یَفْرِسُ فِی الْإِیمَانِ لَوْ کَانَ الْإِیمَانُ مَنُوطاً بِالثُّرَیَّا لَتَنَاوَلَهُ أَبْنَاءُ فَارِسَ یَعْنِی بِهِ الْمُتَفَرِّسَ فَاخْتَارَ مِنْهَا أَفْضَلَهَا وَ اعْتَصَمَ بِأَشْرَفِهَا وَ قَدْ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص اتَّقُوا فِرَاسَةَ الْمُؤْمِنِ فَإِنَّهُ یَنْظُرُ بِنُورِ اللَّه
[4] . با تعبیر علم هم آمده است:
قرب الإسناد (ط - الحدیثة)، ص109
جَعْفَرٌ، عَنْ أَبِیهِ: أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ قَالَ:
«لَوْ کَانَ الْعِلْمُ مَنُوطاً بِالثُّرَیَّا لَتَنَاوَلَهُ رِجَالٌ مِنْ فَارِسَ»
[5] . تعبیر «نزّل» به جای «انزل» نیز موید این معناست. یعنی اگر بر غیر عرب هم بخواهد نازل شود این فقط در نزول تدریجیاش ممکن است، نه در نزول دفعیاش. با توجه به حدیث2 جلسه 114